Atoyi lirikasida sevgi va hayot tasviri

Atoyi lirikasida sevgi va hayot tasviri.

Reja:

1. 
   Atoyining lirik merosi.
   
2. 
   Atoyi g’azaliyotida ishq talqini.
   
3. 
   Atoyi lirikasida hayotsevarlik motivlari.
   
4. 
   Ishq va hayot talqinidagi poetik mahorati.
   
5. 
   Xulosa.
   

Atoyi XV asrda ijod qilgan turkiygo’y shoirdir. Atoyi haqidagi ma’lumotlar Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” va “Muhokamat ul-lug’atayn” asarlari, shuningdek, zamondoshi Yusuf Amiriyning “O’q va Yoy” munozaralarida keltirilgan¹

Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasida Atoyi haqida quyidagi malumotlarni aytadi: “Mavlono Atoyi Balxda bo’lur erdi. Ismoil ota farzandlaridindur, darveshvash, xushxulq ba munbasit kishi erdi… Qofiyasida aybg’isi bor. Ammo Mavlono ko’p turkona aytur erdi. Qofiya ehtiyotig’a muqayyad emas erdi. Qabri Balx Navohisidadur”.

Atoyining otasi Ismoil ota Zangi otaning avlodi hisoblanadi, shuning uchun Atoyi o’z devoniga “Devoni Shayxzoda Atoyi” deya nom qo’ygan. Atoyi devoni haqida dastlabki ma’lumotlarni A. N. Samoylovich (1880 – 1938) e’lon qilgan. Samoylovich Atoyi devonini 1927-yil topganini aytgan. Samoylovich bu devonning g’ilofida rus tilida yozilgan yozuv haqida ham habar beradi. Hozirgi kunda devon Sank Peterburgdagi Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda.²

Atoyi devoni an’anavi tartibida (“Alif” harfi bilan tugallanuvchi g’azallardan boshlanib “Yoy” harhi bilan tugallanuvchi g’azallar bilan tugagan) yaratilgan. Lekin birinchi g’azal “Nun” harfi bilan tugallangan. Bu g’azal devonning an’anaviy kirish qismi bo’lganligi uchun majoziy Olloh ishqiga bag’ishlangan.

Ey xo’blar ko’zgusinda o’zini izhor aylagan,

Ham o’zi ul ko’zguga boqib meni zor aylagan³

Ushbu g’azal oshiqona, yorga bag’ishlangan g’azalga o’xshab ketadi, ammo bu Ollohga bagishlangan, Ollohning sifatlari keltirilgan g’azaldir. Uning barcha qismida haqning yaratuvchi qudrati sezilib turadi: “Qudrati bir g’unchadin ham xori gulzor aylagan”, “Mehrini kam, javrini bisyor-bisyor aylagan”, ”Sun’idin har bir nafasda yo’qtin bor aylagan”, “Qoba qavsayn ittihodidin xabardor aylagan”, “Ey sanamlar zulfini belimga zunnor aylagan”

Ushbu g’azaldagi “Mehrini kam, javrini bisyor-bisyor aylagan” misralariga etibor bersak, ollohning bu dunyoda insonlarga yuboruvchi jabri nazarda tutilganligini bilish mumkin. Undan keying baytlardagi ”Sun’idin har bir nafasda yo’qtin bor aylagan” jumlasida dunyoni yo’qlikdan paydo qilgani nazarda tutilmoqda. G’azalni istiloh ma’nosi matladan to’la anglashiladi:

Qil Atoyining yuzin oli abo husnidin ol,

Ey Muhammadni ikki olamda muxtor aylagan. (20-bet)

Ushbu misrada Muhammad S.A.Vni ikki olamga sarvar qilgan yagona zot nazarda tutilgan. U zot Ollohdir va oshiq Ollohga oshiqdir. Birinchi misradagi “oli abo” Muhammad S.A.Vning uyi va oilalari uchun ishlatiladi. “Husn” payg’ambarimizning oilalarining ma’naviy qiyofalari sifatida qo’llanilgan.

Atoyi devoni bir necha bor nashr qilingan va Sovet davrida chiqarilgan “Hayot vasfi” (A. Qayumov, A. Oripov, S. G’aniyeva va boshqalar) to’plamiga kiritilgan. Bu to’plamning Atoyiga bag’ishlangan qismi Suyuma G’aniyeva tomonidan nashrga tayyorlangan. Bu asar Sovet davrida (1988-yil) nashr qilingani uchun o’z davrining ateistik qarashlariga mos bo’lmagan, Ollohning nomi keltirilgan yoki, Ollohga bag’ishlangan g’azallar kiritilmagan. Ular sirasiga yuqorida ko’rib o’tgan g’azal “Aylagan” radifli g’azali ham mansub. Keyinchalik (2008-yil) devonning to’la nashri Sayfuddin Sayfulloh tomonidan nashr qilingan. Devon 260 g’azaldan iborat bo’lib ulardan 109 tasi ramali musammani mahzuf vaznida yozilgan.

Atoyi lirikasining asosiy salmog’ini oshiqona ruhdagi g’azallar tashkil qiladi. Bundan tashqari ijodkorning lirik merosida diniy-tasavvufiy va tabiat tasviriga bag’ishlangan g’azallar, o’tkinchi dunyo, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan baytlar ham mavjud. Ijodkorning g’azallarida hayotni ishqqa bog’lagan holda tariflash ko’p uchraydi.