Atoyi lirikasida sevgi va hayot tasviri

Ey ko’ngul, tutgil, o’shal sohibnazarlar millatin, g’azali ishq tarifiga bag’ishlangan. G’azal ko’ngilga murojatdan boshlanadi va undan sohibnazarlar milllatin, ya’ni makonini tutish so’ralgan. Bu maskandagi farog’at hattoki Sulaymon mulkida ham yo’qligi nazarda tutilgan. Ishq mumtoz adabiyotda haqqa bo’lgan ishq sifatida ta’riflanadi. Bu g’azal ham huddi shu yo’sinda bitilgan bo’lib, Olloh ishqining rohati bu dunyoda topilmasligi tariflangan.

Atoyi lirikasida ishqqa tasavvufiy yo’sinda talqin qilingan. Ijodkor ishqni Ollohga bag’ishlab bitgan. G’azallarida boda, may, soch, to’qqiz ayvon, kabi tasavvufiy atamalardan ko’plab foydalanib, majoziy harakteririni oshirishga harakat qilgan.

Boda ich, tut go’shaye, xo’blar ko’zgusidek forig’ ul,

Totma otu to’n uchun bu to’qqiz ayvon minnatin. (171-bet)

“Boda” mumtoz asarlarda hayot yoki ollohning ishqi ramzi sifatida qo’llaniladi. Ijodkor bu baytda Olloh ishqi sifatida tariflaydi. Otu to’n mayishiy qurollar sifatida qo’llanilgan, to’qqiz ayvon bu to’qqiz qavat osmondir. Dunyoning mayishiy amallari bilan ovvora bo’lgan, ko’ngliga ishni joylamagan inson dunyoning minnati, jabrini ko’rib o’tishi tatiflangan.

Natan Mallayev tomonidan yozilgan “Adabiyot tarixi” (1-qism) darsligi mafkuraviy qarashlar bilan yozilgan. Asardagi Atoyiga bag’ishlangan qismida ijodkorni “Tarkidunyochilik va badbinlikka qarshi kurash” deb nomlanuvchi rejaga nazar solsak ishqni to’g’ridan to’g’ri tarifini, bundan tashqari shayxlarga qarshi bitgan kabi so’zlarni ko’rish mumkin. “Atoyi sevgi lirikasi bilan tarkidunyochilik va badbinlikka, shayxzodalarga qarshi shafqatsiz kurash olib boradi. Shayxzodalarni jannat uchun bu dunyodan, hur uchun yordan voz kechishni targ’ib qilar ekan, Atoyi inson inson bilan qadimdan hamdard, sevgi insonning a’lo fazilatidir, deb hisoblaydi:

Yor g’amin tark et, Atoyi! Dersen, ey nosih, vale,

Tark etarmu odame, hargiz qadimiy hamdamin.

Atoyi jannatning eski bog’i deb yuzi navbaxor yordan voz kechmaydi.

Sa’y etar zohid men jannatning eski bog’ina,

Men borurmenmu yuzingdek navbaxorimdin murod”⁴

Atoyining devoni nomiga “Devoni shayxzoda Atoyi” ham etibor bersak, bu noto’g’ri qarash ekanini bilish mumkin. Insonning eng qadimiy hamrohi bu Ollohdir. Baytda insonning nafsi yor g’amini tark etishni aytadi. Lekin solik inson Ollohning ishqini hech tark etmasligi aytilgan.

Ikkinchi baytda zohid jannatni targ’ib qiladi. Lirik qahramon esa zohid emas orifdir. Oriflar jannatni emas olloh ishqini targ’ib qiluvchilardir. Ollohning jamoli jannatdan ular uchun ham ortiq turadi.

N. Mallayevning fikrlariga zid ravishda R. Vohidov quyidagi misolni keltiradi:

Menga bu dunyoda jannat ne hojat,

Eshiging tuprog’i basdur kafanda.

Ishq yo’liga kirgan oshiqni faqatgina ma’shuqaning vasli qiziqtiradi. Biroq oshiq-solik ayni choqda tangrining ham oshig’idir. Uning uchun yolg’iz haqqa yetish asosiy maqsad sanaladi. Bu yo’lda oshiq barcha qiyinchiliklarga bardosh berishga tayyor⁵

Quyidagi baytda N. Mallayevning so’zlari bir taraflama ekanini ko’rishimiz, oriflik targ’ib qilinganini ko’rishimiz mumkin:

Orif esang o’zinga bil farqu fano maqomida,

Ahli dil ostonasin toji sariru saltanat. (45-bet)

Bu misralarda ahlidilning ostonasi saltanat toju taxtiga tenglanadi. Faqru fano maqomini oddiy inson bila olmaydi, uni oriflar biladi. Bundan tashqari ijodkor o’z devoniga “Devoni Shayxzoda Atoyi” deb o’zini shayxligini takidlagan.

Mumtoz adabiyotda yorni jafokash sifatida tasvirlash ko’p uchraydi. Atoiy g’azallarining ba’zi namunalarida lirik qahramonga mahbubaning jafolaridan ko’ra falak, hayotning, jafolari ko’pligi ta’riflanadi. “Oxir ey toli’ mahaldur bir nazar qilsang mango” g’azali huddi shu kabi bitilgan g’azaldir. Ushbu g’azalda yorning jafokashligi ko’rsatilmaydi. Lirik qahramonning chekkan jafolari ishq va falakdanligi tariflangan.