Atoyi lirikasida sevgi va hayot tasviri

Ey falak, boshingmu evruldi, nedur maqsuding ayt,

Nomurodning murodin qilmading bir kun ravo.

Chunki dilbar furqatinda aylading bag’rimni su

Ey yaman baxtim ne bo’ldi, yaxshilik qil, sol sug’u. (20-bet)

Bu yerda falakka murojat qilinib, uning maqsudi so’ralgan. Falak oshiqni murodiga yetishi uchun to’sqinlik ko’rsatadi. ikkinchi baytda esa dilbarning furqati oshiqni bag’rini suv qiladi. Baytlardagi takror qo’llanilgan “su” va “sug’u” so’zi g’azalning jozibasini kuchaytirish uchun hizmat qilmoqda.

Quyidagi g’azalida esa yordan ehson kutayotgan oshiq tasvirini ko’rishimiz mumkin

Ey sabo, keltir o’shal gulgun qabodan iydlik,

Lola yuzlik, sarv bo’ylik dilrabodin iydlik.

Ushbu g’azalda oshiqqa exson sifatida hattoki yorning jafolari ham yetishini ko’rishimiz mumkin:

Ko’z tutarmen o’q otib yozmas ko’zingdin muntazir,

“Bir o’q ot bag’rim” deb ul ikki yodin iydlik. (117-bet)

Quyidagi g’azalda ham bodi sabodan habar jo’natish voqeasi keltirilgan:

Ey bodi sabo, o’tsang o’shal zulfi dutodin,

Yod ayla meni bastayi zanjiri balodin.⁶

Yor uni ham esga olishi so’raladi. G’azal davomida oshiqning sitami ham tilga olinadi. Yor balo zanjiridan qutilmagani haqida aytadi.

Men qoldimu ishqing dog’i bir go’shayi ko’nglum,

Yuz shukur ki, jon dardi sari ketti arodin. (170-bet)

Bu qo’shmisrada oshiq ishq dog’i bilan qolgani va shu ishq undan jonning dardiga shifo bo’lgani tilga olinadi.

Har nechaki, mahbub jafo qilsa muhibning,

Yo’q ishi juz qulluqu taslimu rizodin. (170-bet)

Mahbub qancha jafo qilsa ham oshiq yorga qulluq va rizodan boshqa ishi yo’q.

Quyidagi g’azalda ham dilbarning jabr qilishi haqida so’z ketadi:

Manga javr aylar ul dilbar hamesha,

Suchuk tildin achiq so’zlar hamesha, (201-bet)

Bu g’azalda yordan ko’rgan jarb sitamlar tilga olinib, bu qiyinchiliklar doimiy takrorlanishi tilga olinadi.

Bu g’azalda ham ko’zdan o’q otish tilga olinadi, lekin bu o’qlar ehson sifatida emas, balki ko’ngillarni ovlab, o’ziga oshiq qildirish uchun otilgan o’q sifatida tarif beriladi.

Ko’zi qoshindin o’q-yoni ketormas,

Ko’ngullar qushlarin ovlar hamesha.

G’azalning boshqa baytiga etibor berilsa bu g’azalda majoziy ishq kuylanganligi ko’rinadi.

Ajabdur, o’zlari sevgan kishini,

Jafo birla sinar hamesha. (201-bet)

Yor oshiqni sevadi, lekin oshiqning sevgisini sinash uchun unga jabr ko’rsatayotganligi tasvirlanda. Hadislarda aytilganidek, Olloh sevgan bandasiga sinov beradi. Bu yerda yor Olloh ramzi sifatida tariflanganligi shu misradan bilish mumkin.

Ga’zal maqtasida Atoyi yor vaslini tariflagan ushbu g’azal hammaga lazzat bag’ishlashi, bu lazzatdan shakar o’ziga shirin tam olishini tariflaydi

Atoyi she’ridin lazzat qilib kasb,

O’shal lab vasfida shakkar hamesha. (201-bet)

Dilbarning jabr sitamini shuncha aytganiga qaramay, yorning sifatini eshitgan shakar o’sha labning ta’rifidan o’z shirinligini oladi.

Atoyi o’z ijodida tabiat tasviri va hayotsevarlik mavzulariga ham nazar tashlagan. Quyidagi ikki g’azaldan buni ko’rishimiz mumkin.

Kel, ey dilbarki, bo’ston vaqti bo’ldi,

Gul ochildi, guliston vaqti bo’ldi.⁷

Ushbu g’azal ko’tarinki ruhda yozilgan bo’lib, tabiatning go’zalliklarini ko’rsatib bergan. G’azalda Bo’ston, Guliston, Gulbuni choki giribon kabi; Bulbul Mug’anniylar va shu kabilardan chiquvchi ohang Afg’on, Zor, Nav’i alhon kabi go’zal ohanglar tilga olinadi. Bu mo’jizalardan bahra olishga davat qilinadi. Ushbu g’azalda hayotning naqadar go’zalligi tariflangan va bundan bahra olish tilga olinadi.

Gullar ochilishi bulbullarning nag’malari hammasi bahor faslida sodir bo’ladi. Bu faslning tarovati insonni hayotga bo’lgan muhabbatini jo’sh urdiradi va ko’ngillarga hush kayfiyat ulashadi. Bu faslda bo’ladigan turkiy xalqlarning go’zal bayrami navro’z bahorning tarovatini bundanda oshiradi.