1.4-rasm. Solishtirma bogManish
energiyasining massa soni orasidagi bogMiqligi.
Haqiqatan, har xil element izotoplarining barqarorligi Z \ a N lam ing ju ft
yoki toqligiga bogMiq. Masalan, turg‘un izotoplam ing ko‘pchiligida A ju ft
boMadi. Juft-toq vatoq-juft yadrolarning turg‘unligi ju ft-juft yadrolam ikiga
nisbatan kamroq. Toq-toq yadrolarning ko‘pchiligi beqarordir. Tabiatda faqat
4 ta tu rg ‘un toq-toq yad ro lar u ch ray d i \H ,* L i,™ B ,l* N . P ro to n va
neytronlar soni “sehrli” (magik) sonlar deb nom olgan 2, 8 ,2 0 , 50, 8 2 ,1 2 6
sonlarga teng boMganda yadrolar, ayniqsa, katta turg‘unlikka ega boMib,
tabiatda keng tarqalgan. Protonlar va neytronlar soni “ sehrli” songa teng
boMsa, yadrolar, ayniqsa, ju da katta turg‘unlikka ega boMib, ular ikki karra
“seh rli” yadrolar deb ataladi. T ajribada aniqlangan y adro bogM anish
energiyasini tahlil qilishlik ko‘pgina yadro xususiyatlari to ‘g ‘risidaxulosalar
chiqarish imkoniyatini beradi.
1. 0 ‘rtacha solishtirma bogManish energiyasi ko ‘pgina yadrolar uchun 8
Me F/nuklonga teng. Bu elektronning atomda bogManish energiyasidan juda
katta. Masalan, vodorod atomida elektronning bogManish energiyasi (ioni
zatsiya potensiali) 13,6 eV. Eng ogMr element atomlarida ham /^-elektronning
bogManish energiyasi 0,1 M eV dan oshmaydi. Demak, yadro kuchlar ta’siri
tufayli nuklonlar yadroda bir-biri bilan juda qattiq bogMangan. Shuning
uchun ham tabiatda uchraydigan gravitatsiya, elektromagnit va kuchsiz
o ‘zaro ta ’sirlardan farqli ravishda yadroviy kuch kuchli o‘zaro t a ’s ir etuv-
chi kuch deb ataladi.
2. Solishtirma bogManish energiyasining o ‘rtacha qiymati (8 Me F/nuklon)
o ‘zgarmas boMishligi yadro kuchlar qisqa masofada ta’sirlashuv xarakteriga
ega deyishlikka asos boMadi. Ta’sir sferasi nuklonlar oMchamidan, hatto,
undan ham kichik, yadroda har bir nuklon o ‘ziga yaqin turgan nuklonlar
bilangina ta’sirlasha oladi deb qaraladi. Haqiqatan ham, yadrodagi A nuklon
qolgan (Л- l ) nuklonlar bilan ta’sirlashganda bogManish energiyasi E~A (A -
1) massa soni A2ga bogMiq boMgan boMar edi. Aslida bogManish energiyasi
E = s A massa sonining A 1 birinchi darajasiga bogMiq, demak, yadro kuchlar
to ‘yinish xarakteriga ham ega ekan.
3. Yadro energiyasi qaysi jarayonlarda vujudga kelishligi qancha ener
giya ajratishligini bilish mumkin. Yengil yadrolar qo‘shilib (sintez) ogMrroq
yadrolar hosil qilishsa, solishtirma bogManish energiyalari farqiga to‘g‘ri
keluvchi energiya ajraladi (termoyadro reaksiyasi):
Masalan:
\ H + \ H - > *He + n + 1 7,59 M e V
I H e + ] H - > *He + p + 1 8 ,3 M e V
Bundan tashqari, ogMr yadrolar boMinishidan o ‘rta yadrolar hosil boMsa
ham yadro energiyalari ajralishi mumkin ekanligi aniqlandi.
1.5-§. Y adro bogManish energiyasi uchun
V eyszekkerning y a rim em p irik form ulasi
1935-yilda K.Veyszekker tajriba natijalariga asosan yadroni suyuq tomchi
deb qarab, yadro bogManish energiyasi uchun yarimempirik formulasini
yaratdi. Y adroning siqilm asligi, nuklonlar orasidagi ta ’sirlashuv qisqa
m aso fa d a k atta p aram etr bilan boM ishligi, s o lish tirm a bogM anish
energiyasining doimiyligi yadro moddasining suyuq tomchiga o ‘xshaydi
deyishlikka asos boMadi. Yadro bogManish energiyasi massa soni bilan
chiziqli bogMangan:
Do'stlaringiz bilan baham: |