Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

hadros
 so'zidan olingan  bo‘lib ,- 
katta,  kuchli
 demakdir) deb ataladi.

---

0 ‘z navbatida adronlar ham  ikki guruhga bo ‘linadi:  barionlar -  yarim  
butun spinli zarralar va m ezo n lar- butun spinli zarralar. Barionlar qatoriga 
nuklonlar  va  antinuklonlar  hamda  ancha  o g ‘ir  zarralar  -   giperonlar  va 
rezonanslar kiradi. Yarim butun spinli zarralar Ferm i-D irak statistikasiga 
bo‘ysunadi va shuning uchun ferm ionlarga taalluqli  boMadi. M ezonlarga 
pionlar,  /Т-mezonlar  va  boshqa  ancha  o g ‘ir  zarralar  (pionlar  va  kaonlar 
sistem asidagi  rezonans  «m aftunkor»  zarralar  va  h.k.)  taalluqlidir.  Bu 
zarralarning  butun  sonli  spini  ularning  B oze-Eynshteyn  statistikasiga 
mansubligini  belgilaydi, y a’ni  ular bozonlardir.
T a ’s irla sh u v n in g   in te n siv lig i  b o ‘y ic h a   n a v b a td a   e le k tro m a g n it 
t a ’sirlashuvi  tu rad i.  Z arralarn in g   e le k tro m a g n it  o ‘zaro  t a ’sir  kuchi 
k u c h li  o ‘z a ro   t a ’s irg a   q a ra g a n d a   a n c h a   z a if,  b o sh q a   k u c h la r g a  
nisbatan esa o ‘ta kuchlidir. E le k tro m a g n it k u c h la rin in g  ta ’sir d o ira si 
10~,4m dan tortib kosm ik m aso fag ach a d avo m  etadi.  K o‘p c h ilik  fiz ik  
h o d is a la r:  ato m   va  m o le k u la la r  t u z i li s h i,  k r is ta lla r ,  k im iy o v iy  
r e a k s i y a l a r ,  j i s m l a r n i n g   t e r m ik   v a   m e x a n i k   x u s u s i y a t l a r i ,  
ra d io to ‘lqinlar,  Q uyosh  va  y u ld u z la rn in g   n u rla n ish i  kabi  h o d isa la r 
elek trom ag n it  k u ch larin in g   t a ’sir  d o ira s ig a   kirad i.
Elektromagnit o ‘zaro ta ’sir turli zarralard ah arx il shiddat bilan namoyon 
boMadi. Elektr zaryadiga ega boMgan zarralarda katta elektrom agnit o ‘zaro 
ta ’sirlar vujudga keladi.  Massa  va  spini  nolga teng  boMmagan  zaryadsiz 
zarralar о ‘zaro kuchsiz elektrom agnit o ‘zaro ta ’sirda boMadi. Eng kuchsiz 
elektromagnit  o ‘zaro  ta ’sirda  neytral,  spinsiz  zarralar,  m asalan,  neytral 
;r°-m ezon boMadi. Zarralardan neytrino elektrom agnit ta’sirni sezm aydi. 
Elektromagnit kuchlarining ta ’sir doirasida  shunday saqlanish qonunlari 
borki, bu qonunlar kuchsiz o ‘zaro ta ’sir doirasida buziladi. E lektrom agnit 
o ‘zaro  ta’sirning  muhim  xususiyati  K ulon  qonuniga  asosan  itarilish  va 
tortilish kuchlarining mavjudligidadir. Shuning uchun yig‘indi zaryadi nol 
boMgan  har  qanday  sistema  qisqa  ta ’sir  radiusiga  ega  boMadi.  M asalan, 
atom laryoki  istalgan ikki j ism orasidagi o ‘zaro ta ’sir kulon kuchlari ta ’sir 
radiusi  cheksiz b o iish ig a  qaram asdan  o ‘zaro ta ’sirlashm aydi.
M ikrodunyoda  u  yoki  bu  hodisaning  o ‘tish  vaqti  zarralar  «hayotida» 
asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Zarralarda boMadigan xarakterli 
jaray o n lar  kuchli  o ‘zaro  ta ’sir  o stid a  1 O'22- 10~23  s  ichida  yuz  b ersa, 
elektrom agnit o ‘zaro ta ’sir ostida  1 0 16-10“17 s  ichida yuz beradi.  Bundan

---

ham  sekinroq  (~10“10  s  dan  o ‘nlab  minutgacha) jarayonlar  zarralarning 
kuchsiz  o ‘zaro  ta ’siri  ostida  o ‘tadi.  Kuchsiz  o ‘zaro  ta’sir  kuchli  o‘zaro 
ta ’sirga  nisbatan  1014  m arta  zaifroqdir.  Lekin ju d a   kichik  m asofalarda 
kuchsiz  o ‘zaro ta ’sir elektrom agnit o ‘zaro ta ’sirdek kuch bilan  namoyon 
bo ‘lishi kerak. Kuchsiz o ‘zaro ta’siming sekin va kuchsiz o‘tishining sababi 
uning ta ’sir  doirasining  kichikligidir.  Ta’sir doirasining  kichikligi  oraliq 
vektor bozonlar — W ushbu o ‘zaro ta’sir vositachilarining massalari noldan 
farqli  va  bir  necha  o ‘n  proton  m assalariga  teng.  Qisqacha  aytganda, 
zarralarning  «fotonli»  o ‘zaro  ta ’siri  istalgancha  m asofalargacha  yetsa, 
kuchsiz  o ‘zaro  ta’sirni  tashuvchi  vositachi  zarralarning  «makoni» ju d a  
kichik. Xuddi mana shu sohada kuchsiz o‘zaro ta ’sir elektromagnit o ‘zaro 
ta ’sir  bilan  barobar b o ‘ladi,  lekin  zarralar o ‘rtasida  o ‘ta  kichik  (10_18m) 
m asofalar ju d a  kam  hosil  b o ‘ladi.  Zarralar bir-birining yonidan  kuchsiz