Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

W ? b r ' 
<6-'-20>
Y aqinlashish m asofasining 
bmin qiym ati uchun re ly a tiv istik  holat uchun
b.  = ^ =   h 
• 
h
rrnn
11 
h 
I------ т
yo k i 
bmm = — V\~P~  boMishi  lozim .
P

---

6.3-rasm .  Relyativistik  zaryadli  zarralar bo‘ylama  elektr maydonning siqilishi: 
a)  tinch zarra elektr maydoni kuch  chiziqlari; 
b)  relyativistik zarra kuch  chiziqlari.
O g‘ ir zaryad li  zarralarning  en ergiyalariga ko‘ ra,  solishtirm a  en ergiya 
y o ‘qotish  grafigi  6.4-rasm da keltirilgan .
6.4-rasm.
M u h itg a   tu sh u vch i  z a ry a d li  z a rra  e n e rg iy asi  ju d a   k ic h ik   v a   katta 
bo‘ lganda  io n izatsiya form ulasidan  foydalanib  boMmaydi.  6.4-rasm dagi 
A B  qism da, bunda tushuvchi zarra tezligi elektronning orbitada aylan ish  
tezligid an   kichik,  zarra  m uhitdan  o‘tishda  elektronga  im puls  berm aydi,

---

elektron bilan yonm a-yon harakatlanib elektronni yu tad i (yo ki elektronga 
y u tila d i),  n atijad a  zaryad sizlan ad i,  m a’ lum   vaqtdan  keyin   elektrondan 
ajralib  ketishi m um kin. Shuning uchun bu qism ni q ayta zaryad lan ish  qism  
deb ham atalad i. Bu ja ra y o n  zarra tezligi elektronning orbitadagi te z lig ig a  
erish gu n ch a  davom   etadi.  6.4-rasm da  В  n u q tag a  m os  k elu v ch i  te z lik  
elektronning orbitadagi te zligig a to‘g ‘ ri  k elad i.
B C   qism   zarra  te z lig i  ortishi  bilan  io n iz a tsiy a   e n e rg iy a   y o ‘ qotish
(6 .1 .1 5 )  form ulaga k o ‘ra, eksponensial  kam ayad i.  C hunki  elektrom agnit 
ta ’sirlash uv kuchi o ‘ zgarm aydi, tezligi ortishi  b ilan  ta ’sir vaqti kam ayad i. 
Z arraning relyativ istik  tezligi  С nuqtaga m os k elu vch i  tezligid ir.
CD qism  zary ad li  relyativistik zarraning bo‘y la m a  elektr m aydonning 
siq ilish i  n atijasid a  ta ’sir  m asofasining  ortishi  v a  k o ‘ proq  elektro n larga 
en erg iya uzatish  sab ab li  ionizatsiyaning o rtish iga sabab boMadi.
DE qism  zarra en erg iyasi ju d a  yuqori boMib,ta’sirlash uv param etri bmax 
qiym ati  atom lar  o rasid ag i  m asofadan  otrib  k etsa  zarra  tray ek to riy asig a 
y a q in   a to m la r   q u tb la n ib   q o la d i,  e le k t r   m a y d o n   m u h it  d ie le k t r ik  
sin g d iru v c h an lig i 
s   qadar  k am ayad i,  n a tija d a   io n iz a tsiy a   k am ay ad i. 
B unday qutblanish  elektronlar z ic h lig ig a   bogMiq,  shuning uchun  z ic h lik  
effekti  deb atalad i.
Y uqorida  k e ltirib   ch iq arilgan   fo rm u lalard a  so lish tirm a   io n azatsio n  
y o ‘ qotish  m u h itd a g i  e lek tro n larn in g   k o n s e n tra ts iy a s ig a   bogMiq  ed i. 
Elektronlar konsentratsiyasi n  esa turli m uhit uchun har xild ir. Atom tartib 
nom eri  Z  boMgan  m uh it  uchun  ne  =  nyadZ,  bu  y e rd a   nyad-   y a d ro la r 
k o n se n tra tsiy a si.  Y ad ro lar  k o n se n tra tsiy a si  h am m a  m u h itla r  uch u n  
o ‘ zgarm as boM ganligi uchun  ne  faqat Z g a  bogMiq. Sh un in g uchun b ir x il 
te zlik d ag i  bir  x il  zarra  uchun 
(Ze  =  const,  §   =  const)  so lish tirm a 
ionizatsion  q iym ati  faqat  m uhit ato m larin in g tartib  nom eri  Z g a   bogMiq 
boMadi.  M asalan ,  b ir  x il  sharoitda  zarran in g   k o ‘ rg ‘ o shinda  y o ‘ qotgan
7
 
R9
en ergiyasi  k o ‘ m irdagidan  iz L -s  —  *. 
14
  m arta  k o ‘ p  boMadi.  Y ana  shuni
Zc 
6
a y tish   k e rak k i,  z a rra n in g   so lish tirm a  io n iz a ts iy a   e n e rg iy a   y o ‘ q o tish i 
z a rra n in g   m a s s a s ig a   oshkor  bogMiq  e m a s.  L e k in   z a rr a n in g   k in e tik  
e n erg iyasi  uning  m assasig a  bogMiq  boMgani  uchun  bir  x il  z a ry a d li  va 
te z lik li  h ar  x il  m a s s a li  za rran in g   b ir  x il  m u h itd a   io n iz a ts iy a   uch un  
y o ‘ qotgan  en erg iyasi  m assaga proporsional  rav ish d a har x il  boMadi.

---

Shunday qilib, solishtirm a ionizatsiya en erg iya y o ‘ qotish bir m uhitdan 
ikkin ch isiga o ‘tganda kuchli o‘zgaradi. O datda ko‘ p hollarda solishtirm a