Atom nurlarining qishloq xo’jalik ekinlariga ta’sir efektlari Karimov Hamidullo

Fenologiya. Qattiq daraxtlardagi nurlanish reaktsiyasi asosiy fenofazalarning boshlanishida siljishlarda namoyon bo'ladi: bahorda barglarning gullashining sekinlashishi va bargning erta tushishi. Nurlangan va nurlanmagan plantatsiyalarda qayin va aspenda bahor fenofazalarining o'tishida deyarli sezilarli farqlar yo'q, kuzda esa nurlangan aspen va qayin barglari sarg'ayadi va erta tushadi. Qarag'aylarda 5 Gy dan yuqori so'rilgan dozalarda, katta yoshdagi ignalarning erta tushishi qayd etilgan. 100-200 Gy dozada daraxtlardagi barglarning gullashining kechikishi 7-9 kun, keyingi yil - 4-5 kun. Ifloslanish paytidan boshlab 5 yil o'tgach, fenologik siljish pasayadi va 7 yildan keyin yo'qoladi.
Radiasion sterilizasiya usuli yordam ida bahorgi-yozgi davrlarda kartoshka. piyoz va boshqa ekinlar. tez buzilib qoladigan m evalam ing sharbatini saqlanadi. Baliqlarni, go’shtlam i va yarim fabrika m ahsulotlarini saqlashda ham radiasion usuldan foydalaniladi. Tajribalar shuni k o ’rsatadiki, 10 kR gam m a nuri bilan nurlantirilgan kartoshka 3-4 oy yaxshi saqlanadi va insonlar tom onidan iste'm ol qilinadi va hyech qanday zararli ta’sir k o ’rsatm aydi. M evalam i 200-300 krad m iqdordagi radiasion nur bilan nurlantirilganda 5-6 kecha-kunduzdan to 12-13 kecha kunduzgacha saqlash m um kin. Bu esa m evalam i boshqa shaharlarga j o ’natish m uddatini oshiradi. Bu katta iqtisodiy sam aradorlikka ega bo’lib, shaftoli, o ’rik, gilos va boshqa m evalam i saqlash uchun aham iyatlidir. Y adro nurlarining ta’siri qishloq x o ’jalik zararkunandalariga qarshi kurashda ham katta rol o ’ynam oqda. M asalan: hozirgi kunda gelm intlarni va boshqa zararkunanda hashoratlarni rivojlanishi yadro nurlari bilan to ’xtatilm oqda. A .M urodov, V .D .Bubnov (1971), tom onidan olib borilgan ishlar shuni k o ’rsatadiki, askaridaning tuxum ini 80-120 krad m iqdorda nurlantirilsa, uning rivojlanishi to ’liq to ’xtaydi. Y uqori harorat va yadro nurlanishi ta ’sirida bu jarayonni yaxshi am alga oshiriladi. Q ishloq x o ’jalik zararkunandalariga qarshi kurash ayniqsa yadro nurlarining m iqdoriga ham bog’liq bo’lar ekan. O ziq-ovqat texnologiyasida yuqori sifatli m ahsulotlar ishlab chiqarish talab etiladi. A m m o yuqori sifatli mahsulot esa uzoq m uddatli saqlashni talab etadi. Bunga yorqin m isol qilib konyak ishlab chiqarishni olsak b o ’ladi. Yoqim li konyak ishlab chiqarish uchun ichim lik dub bochkalarda uch va besh yilgacha saqlanish kerak.
Tekshirish ishlari shuni ko’rsatadiki, nurlantirilgan o ’sim lik va hayvonlar to ’qim asida o ’tkazuvchanlik ham da hosil b o ’lgan erkin radikallar hisobiga hosildorlik bir necha m arta oshar ekan. N atijada oziq-ovqat texnologiyasida ishlatiladigan reaksiyani tezlanishiga yordam berar ekan. Bunday nurlantirish sog’lik uchun yaram avdi, chunki nurlangan oziq-ovqat m ahsulotlarida kanserogen m oddalar hosil b o ’lishi m um kin. Radiasion texnologiyada m ahsulotlam i saqlashda nurlantiruvchi m anba sifatida kobalt-60 va seziy - 137 qurilm alari ham da tezlashtiruvchi elektron generatorlari ishlatilm oqda. Radiasion ishlov berish quyidagi m aqsadlar uchun am alga oshiriladi: 1. Qishloq xo’jalik m ahsulotlarida b o ’ladigan fiziologik jarayonlarni to ’xtatish; 2. M ahsulotlarga zarar b o ’lgan m ikroorganizm lam ing pasterizasiya yo'li bilan to ’xtatish; 3. Sterilizasiya y o ’li bilan butunlay zararli m ikroorganizm lam i y o ’qotish; 4. D ezinfeksiya - y a’ni zararli hashoratlarni y o ’qotish. H ar qanday tur m ahsulotlari buzilishi uchun asosan bitta asosiy sabab b o ’ladi, m asalan, kartoshka, piyoz, sabzi kabi m ahsulotlam ing buzilishi ularning unib chiqishidan boshlanadi. Bu holatlarda ionlovchi nur yordam ida shu fiziologik jarayonni to’xtatish kerak. 5-10 krad gam m a nuri bilan nurlantirilgan kartoshka 18 oygacha buzilishdan saqlanadi.
Qishloq x o ’jalik m ahsulotlarining buzilishida zararli hashoratlar ham katta rol o ’ynaydi. Atrof-m uhitni e ’tiborga olgan holda zararli hashoratlarni keltirilgan iqtisodiy zararlariga k o ’ra 2 kategoriyaga bo’lish mumkin. 1. O ziq-ovqat m ahsulotlarni iste'm ol qiluvchi hashoratlar. 2. Qishloq x o ’jalik o ’sim liklariga va hayvonlariga zarar keltiruvchi hashoratlar. Q ishloq x o ’jalik zararkunandalariga radiasion y o ’l bilan qarshi kurashning bir necha usullari mavjud. 1-usul: qishloq xo 'jalik m ahsulotlarini zararkunandalari, y a ’ni hashoratlarni butunlay o ’ldirish uchun bevosita yuqori radiasion m iqdordagi 10-100 krad nur bilan nurlantirish. 2-usul: kichikroq m iqdordagi (1-10 krad) nur bilan jinsiy urchishini to ’xtatish, y a ’ni radiasion sterilizasiya qilinishi. Bu holatda zararli hashoratlar birdaniga o ’lib ketm aydi-yu, am m o kelgusidagi ko'payish tezda kam ayadi. Bu usul uzoq m uddat talab qilsa, birinchi m etodga nisbatan m ahsulotlam ing sifatini saqlanishiga im kon yaratadi. 3-usul: bu ham 2-usulga yaqin. Ammo bu holatda faqatgina hashoratlarni erkagini biofabrikalarda k o ’paytirilib nurlantiriladi, keyin esa tabiiy sharoitda q o ’yib yuboriladi. Bu nurlantirilgan zararkunanda-kem iruvchilar nasi qoldirm aydi. natijada bu populyasiya o ’lib ketadi.
Oziq-ovqat m ahsulotlarini radiasion sterilizasiya yo’li bilan saqlash va qishloq x o ’jalik zararkunandalariga qarshi kurash yadro nurlaridan foydalanishning boshqa bu sohada q o ’llanayotgan usullariga nisbatan iqtisodiy jihatdan afzalligi borm i, degan savol tu g ’ilishi tabiiydir. R adiobiologiya texnologiyasini ishlab chiqish odatdagi texnologiyani iqtisodiy sam aradorligi bilan solishtiriladi. Radioaktiv nurlanishning o ’sim likda b o ’ladigan biokim yoviy jarayonlariga, m odda alm ashinishi va fotosintezga ta ’sirlarini o ’rganish natijasida ju d a m uhim m a’lum otlar q o ’lga kiritildi. Bu kabi ilmiy tekshirish U krainada akadem ik P.A .V lasyuk rahbarligida olib borildi. U rug’larni ekishdan avval tarkibidagi fosfor32, rux-65, kalsiy-45 va boshqa radioaktiv izotoplar bo’Igan tuzlam ing eritm asi bilan ishlanganida ekinning tekis unib chiqishi va hosildorlikning ortishi aniqlandi. M asalan, qand lavlagining o g ’irligi radioaktiv nurlar ta ’sirida 1,5-2 m arta ortdi. U rug’lami kichik dozalardagi radioaktiv nurlar bilan nurlantirish natijasida bug’doyni boshoq chiqarishi tezlashgani va beda hosildorligining ortishiga sabab b o ’ldi. Lyutik- chiroyli o ’sim lik urug’lariga ekishdan avval radioaktiv rux tuzlari eritm asi bilan ishlov berish ekin ildizining kattalashganligiga, o ’sim likning yaxshi o ’sishiga va ildizda azotli bakteriyalar bor to’ganaklami o ’qotishga yordam berdi.
Hozirgi zam on qishloq xo’jaligi fanida yangi soha radiasion seleksiya lani vujudga keldi. O ’sim liklar yuqori dozali nurlar bilan nurlantirilsa, u holda bunday nurlar x o ’jalik uchun foydali yangi xossalari b o ’lgan t'ormalarni olish m um kin b o ’ladi. Bunday nurlar bilan nurlantirilgan o'sim liklarda turli kasalliklarga chidam lilik ham oshadi. K ichik dozadagi radiasiyaning o ’sim liklargagina em as hayvon organizm iga ham foyda yetkazishi m a ’lum b o ’ldi. M oskva viloyati ayrim x o ’jaliklarida tovuq tuxumi nurlantirilganda jo ’ja ochib chiqish muddati tezlashgan, xuddi shunday tajribalar professor l’.A .Hakim ov, akadem ik A .M .K uzin rahbarligida ham olib borildi. Shuni ham aytish kerakki, nur ta’sir ettirilganda tuxum lardan chiqqan jo ’ja la r katta b o ’lganida oddiy tovuqlarga qaraganda o ’rtacha 12-17% ko’p tuxum qiladi. Radioaktiv nurlardan qishloq xo’jaligining turli zararkunandalariga qarshi kurashda foydalanish nihoyatda katta istiqbollarga olib kelm oqda. O lim lam ing hisoblab chiqishlariga k o ’ra butun dunyoda yiliga zararkunandalar yeb ketadigan m ahsulot 200 m illion kishilam ing ovqatlanishlari uchun yetarlidir.