Atmosfera to‘G‘risida umumiy ma’lumotlar yer sirti yaqinida quruq havoning tarkibi. Uning balandlik bo‘yicha o‘zgarishi

gaz fazali reaksiyalar mahsulotlari (ikkilamchi aerozollar), ular yonish jarayonlari va kimyoviy reaksiyalar natijasida hosil bo‘ladi (sulfatlar, nitratlar, organik birikmalar); bu aerozollarning yillik miqdori 100 dan 360 mln. tonnagacha o‘zgarishi mumkin.

Antropogen manbalar bir yilda jami 118 dan 601 mln. tonnagacha chiqindilarni atmosferaga tashlaydi.
Turli aerozollarning atmosferaga kelib qo‘shilishining yuqorida keltirilgan miqdoriy ko‘rsatkichlari sezilarli xatoliklarga ega. Bu ayniqsa, tabiiy manbalardan chiqayotgan chiqindilarni baholashga taalluqli. Masalan, atmosferaga qo‘shilayotgan tuproq changi miqdori ikki tartib aniqligidagina baholanadi. Baholashning ayrim manbalariga muvofiq o‘rmon yong‘inlari natijasida hosil bo‘lgan aerozollar miqdori yiliga 36-360 mln. t ni tashkil etsa, boshqalari bo‘yicha esa – yiliga 3 mln. t atrofida.
Barcha manbalardan chiqayotgan changning yillik yig‘indi miqdori o‘rtacha 2,3 mlrd. t bo‘lib, mumkin bo‘lgan chetlanish ±1,4 mlrd. t ni tashkil etadi.
Atmosfera aralashmalari orasida sun’iy radioaktiv parchalanish mahsulotlari alohida o‘rinni egallaydi. Ular atom va termoyadro sinov portlatishlari, shuningdek atom elektrostansiyalaridagi texnogen falokatlar natijasida atmosferaga chiqariladi.
Atmosferada ro‘y beruvchi fizikaviy jarayonlarda atmosfera aerozollari muhim rol o‘ynaydi.
Dengiz suvi mavjlanganda atmosferaga qo‘shiluvchi gigroskopik dengiz tuzi zarrachalari, shuningdek gigroskopik chang zarralari atmosferada kondensatsiya yadrolari vazifasini bajaradi, ya’ni ularga suv bug‘i molekulalari yopishib suv tomchilarini hosil qiladi. Kondensatsiya yadrolarining roli shundaki, ular gigroskopik xususiyati tufayli hosil bo‘lgan tomchining turg‘unligini oshirishadi. Agar havoda kondensatsiya yadrolari bo‘lmaganida edi, o‘ta to‘yinish holatlarida ham kondensatsiya yuz bermasdi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, eruvchan gigroskopik tuzlar, ayniqsa dengiz tuzlari, muhim kondensatsiya yadrolari hisoblanadi. Dengiz to‘lqinlanganida va dengiz suvining sachrashida hamda tomchilarning keyinchalik havoda bug‘lanishida ular atmosferaga katta miqdorda qo‘shiladi. To‘lqin o‘rkachlarida havo pufakchalari paydo bo‘lib, ular keyinchalik yoriladi. Natijada dengiz suvining sachrashi sodir bo‘ladi. Diametri 6 mm bo‘lgan birgina havo pufagining yorilishi tahminan 1000 ta tomchini hosil qiladi. Shamol tezligi 15 m/s bo‘lganda bir santimetr kvadrat dengiz sirtidan havoga har sekundda massasi 10-5 g tartibida bo‘lgan bir necha o‘nlab kondensatsiya yadrolari qo‘shiladi. Umuman, tuz va gigroskopik yadrolar atmosferaga shuningdek tuproqning changishida ham qo‘shiladi.
Bunday yo‘l bilan paydo bo‘lgan kondensatsiya yadrolari mikrometrning o‘ndan va yuzdan bir ulushlari tartibidagi o‘lchamlarga ega. O‘lchamlarining kichikligi tufayli kondensatsiya yadrolari cho‘kmaydi va havo oqimlari bilan katta masofalarga ko‘chadi. Shu bilan birga ular o‘zlarining gigroskopikligi sababli to‘yingan tuz eritmasining mayda tomchilari ko‘rinishida atmosferada suzadilar. Nisbiy namlikning ortishida tomchilar kattaya boshlaydi, 100% ga yaqin namlikda esa bulut va tumanlarning ko‘rinuvchan tomchilariga aylanadi. Biroq bulut tomchilari barcha yadrolarda emas, balki radiusi 1 mkm dan katta bo‘lgan eng yirik yadrolarda shakllanadi.
Xuddi shunday jarayonlar yonish yoki organik parchalanish mahsulotlari hisoblanadigan gigroskopik qattiq zarrachalar va tomchilarda kuzatiladi. Bular azot kislotasi, oltingugurt kislotasi, ammoniy sulfati va boshqalar. Bunday yadrolar ayniqsa sanoat markazlari atmosferasida ko‘p miqdorda bo‘ladi. Shuning uchun, shaharlarda tumanlar shahardan tashqari joylardagiga nisbatan ko‘proq shakllanadi va intensivligi kattaroq bo‘ladi.
Atmosferadagi gazlar molekulalari va atmosfera aerozoli zarralarining ma’lum qismi elektr zaryadiga ega. Bunday zaryadlangan zarrachalar ionlar deb yuritiladi. Agar atmosfera quyi qatlamlaridagi ionlar molekular o‘lchamlarga ega bo‘lsa, yengil va suyuq yoki qattiq zarrachalar bo‘lsa, og‘ir ionlar deb ataladi. Atmosferada musbat elektr zaryadlarining ustunligi natijasida atmosferaning yig‘indi zaryadi musbat. Yer sirti ham yig‘indida manfiy bo‘lgan elektr zaryadiga ega. Oqibatda atmosfera va yer sirti o‘rtasida ma’lum potensial farqi paydo bo‘ladi. Ushbu potensialning gradienti son jihatidan atmosfera elektr maydonining kuchlanganligiga teng.
Atmosferadagi elektr maydoni odatda musbat zaryadlangan atmosferadan manfiy zaryadlangan yer sirti tomonga yo‘nalgan o‘tkazuvchanlik toklarining hosil bo‘lishiga olib keladi.
Atmosfera aerozollari atmosferaning elektr xarakteristikalari – elektr o‘tkazuvchanlik, elektr maydonining kuchlanganligi, elektr tokining zichligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Aerozol zarralar musbat va manfiy yengil ionlar konsentratsiyasining o‘zgarishiga olib keladi. Atmosfera elektrini kuzatish stansiyalari tarmog‘ida elektr o‘tkazuvchanlikni o‘lchash ma’lumotlarining tahlili aerozol miqdori ortgan hududlarda elektr o‘tkazuvchanlikning kamayishini ko‘rsatadi. Havosi kuchli ifloslangan sanoat hududlarida elektr maydonining kuchlanganligi ortadi.
Atmosferadagi aerozollar atmosferaning optik xususiyatlariga, xususan, gorizontal ko‘rinuvchanlik uzoqligiga ta’sir ko‘rsatadi. Aerozol zarralar optik nurlanish spektrining ko‘rinuvchan qismida sochilish va yutilish sharoitlarini o‘zgartiradi. Agar havoda chang va tutun zarralarining katta miqdorda yig‘ilishi oqibatida kuchli xiralanish yuz bersa, bu hodisa g‘ubor (smog) deb ataladi. G‘ubor ko‘pincha cho‘l va dasht hududlarida, o‘rmon yong‘inlarida va sanoat markazlari ustida havoning chang yoki tutunga to‘lishi natijasida kuzatiladi.
Kuchli g‘ubor vaqtida gorizontal ko‘rinuvchanlik uzoqligi 1 km va undan kam masofagacha kamayishi mumkin. G‘ubor O‘rta Osiyoda, ayniqsa yilning iliq davrida tez-tez uchraydigan hodisa hisoblanadi.
Tabiiy, va ayniqsa antropogen manbalardan atmosferaga qo‘shiluvchi aerozollarning ayrim turlari zaharli hisoblanadi. Mishyak, kadmiy, simob, qo‘rg‘oshin, ruh, temir kabi metallar ular qatoriga kiradi. Qurum, sanoat changi, radionuklidlar, shuningdek yaxshi eruvchan ba’zi noorganik ftoridlar nafaqat zaharli, balki kanserogen moddalar guruhini tashkil etadi.
Bu moddalarning barchasi havo sifatini sezilarli o‘zgartirishi mumkin. Havo sifati deganda uning fizikaviy-kimyoviy va biologik xarakteristikalarining inson talablariga va ma’lum ma’noda texnologik talablarga mos kelishi tushiniladi. Inson salomatligiga hamda o‘simlik va hayvonot olamiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan atmosferaning xavfli darajadagi ifloslanishi shakllanmoqda.
Bunday aerozollar salbiy ta’sirining oldini olish maqsadida atmosfera havosi sifatining mezonlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning asosiylaridan biri aholi yashaydigan joylar uchun ruxsat etilgan me’yor (REM) hisoblanadi.
Atmosfera aerozollarining tabiiy va antropogen manbalari yer shari bo‘ylab notekis taqsimlangan, ularning intensivligi esa vaqt davomida o‘zgarib turadi. Shunga muvofiq aerozol miqdori yaqqol sutkalik va mavsumiy o‘zgarishga ega. Tabiiy landshaftlar ustida aerozol miqdorining maksimumi kunduzi, minimumi esa kechasi kuzatiladi. Sanoat shaharlarida sutkalik o‘zgarish odatda buning aksi bo‘ladi. Tabiiy landshaftlarda yillik o‘zgarishda aerozollar miqdorining maksimumi yozda, minimumi qishda, sanoat markazlarida esa maksimum odatda qishda kuzatiladi.
Geografik nuqtai nazardan aerozol miqdorining maksimumi qit’alar, cho‘llar va shaharlar ustida kuzatiladi. Suv havzalari, qishloq joylari va o‘rmon massivlari ustida aerozol miqdori odatda kamayadi.
Atmosfera aerozollarining asosiy qismi atmosferaning 300-500 metrli quyi qatlamida joylashgan.