Atmosfera ekologiyasi

2. Atmosfera havosini ifloslovchi manbalar. Atmosfera havosi tozaligi muammosi yangilik emas. Bu muammo sanoat va transportning vujudga kelishi bilan vujudga keldi. Deyarli ikki asr mobaynida havoning ifloslanishi mahalliy xarakterga ega bo’ldi. Zavod, fabrika va parovoz trubalaridan chiqayotgan tutun va g’uborlar katta borliqda osonlikcha tarqalib ketardi. Ammo XX asrga kelib, sanoat va transportning tez o’sishi havoga chiqadigan toksik chiqindilar hajmi oshishiga olib keldiki, endi bu chiqindilar atmosferada atrof-muhitga va insonga zarar yetkazmaydigan miqdor darajasida yoyilib ketolmay qoldi.

Atmosfera ifloflanishi kelib chiqishiga ko’ra, tabiiy va sun’iy bo’ladi.

Atmosfera tabiiy ifloslanishida kosmik changlar, vulqonlarning otilishidan vujudga kelgan moddalar, o’simlik va hayvonlarning qoldiqlari dengiz suvining mavjlanishidan havoga chiqqan tuz zarrachalari ishtirok etadi. XX asr oxirlariga kelib, atmosfera ifloslanishining 75%ini tabiiy ifloslanish tashkil etdi. Qolgan 25%i inson faoliyati natijasida ro’y berdi. Ammo tabiiy ifloslanish natijasida atmosfera havosida muhim sifat o’zgarishlari ro’y bermaydi. Koinotda 10⁶ t. chang atmosferaga tushadi. Bitta vulqon otilganda atrof-muhitga 75 mln. m³ chang tarqaladi. Bulardan tashqari dengiz suvi mavjlanganda havoga ko’plab tuz zarrachalari ajralib chiqadi, shuningdek, nurash tufayli; shamollar va yong’in natijasida chang qum va o’simlik changlari chiqadi.

Atmosferadagi changlar Yer yuzida sodir bo’ladigan jarayonlar uchun ma’lum darajada ahamiyatlidir. Changlar havodagi suv bug’lari uchun kondensatsiya yadrosi hisoblanadi va yong’inlarni vujudga keltiradi, shuningdek, quyoshning to’g’ri radiatsiyasini yutib, yer yuzasidagi ziyoti nurlanishdan asraydi. Bundan ko’rinib turibdiki, atmosferadagi changlar ma’lum darajada bo’lsa atmosferaning zarur komponenti hisoblanadi va undagi hodisa va jarayonlarning borishini tartibga keltirib turadi, ammo ko’pincha vulqonlarning otilishi, kuchli chang-to’zonlarning ko’tarilishi natijasida havo me’yordan ortiqcha ifloslanib, halokatlarga sabab bo’ladi.

Atmosferaning sun’iy ifloslanishi radioaktiv, magnit, shovqin, dispers va gazsimon, shuningdek, sanoat tarmoqlari va texnologik jarayonlar bo’yicha ajratiladi.

Atmosferaning sun’iy ifloslanishida avtomobil transporti birinchi (40 %), energetika sanoati (20 %) ikkinchi, sanoatning boshqa tarmoqlari uchinchi o’rinni (14 %) egallaydi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, maishiy kommunal xo’jaligi va boshqalar hissasiga esa sun’iy ifloslanishning 26%i to’g’ri keladi.

Inson faoliyati natijasida atmosferaga karbonad angidrid (SO₂), oltingugurt dioksid (SO₂), metan (CH₄), azot oksidi (NO₂, NOCaN₂O) chiqarilmoqda. Aerozollarni ishlatishda atmosferaga xlorftor uglerodlar, transportdan foydalanishda – uglevodorodlar chiqariladi.