Атаманинг ўзбек тилидаги номланиши Атаманинг инглиз тилидаги номланиши

Солиқ бўйича оператсияларни ҳисобга олиш

2004 йилнинг 1 январидан мулк шаклидан қатъий назар барча хўжалик юритувчи субектларда қўлланиладиган янги счётлар режасида бюджет билан олиб бориладиган оператсияларни ҳисобга олиб бориш учун 11 та балансли ва 2 та балансдан ташқари счётлар белгиланган бўлиб, улар қуйидагилар:
Балансли счётлар: 0950 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган Фойда солиғи»; 3210 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган Фойда солиғи»; 4410 «Бюджетга солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари»; 6240 «Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича кечиктирилган мажбуриятлар»; 6250 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган Фойда солиғи бўйича мажбуриятлар»; 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарз»; 7240 «Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича узоқ муддатли кечиктирилган мажбуриятлар»; 7250 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган Фойда солиғи бўйича узоқ муддатли мажбуриятлар»; 8840 «Мақсадли фойдаланадиган солиқ имтиёзлари»; 9810 «Фойда солиғи бўйича харажатлар»; 9820 «Фойдадан ҳисобланган бошқа солиқлар ва йиғимлар бўйича харажатлар» счётларни ўз ичига олади.
Балансдан ташқари счётларга эса: 012 «Келгуси даврларда солиқ солинадиган базадан чиқариладиган харажат» 013 «Вақтинчалик солиқ имтиёзлари (турлари бўйича)» счётлар киради.
Юқорида келтирилган счётларнинг олдига қўйилган вазифалар турлича. Бу вазифаларни бухгалтерлар чуқур англаб амалиётда улардан тўғри фойдаланишлари зарур.
0950 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган Фойда солиғи» счётида ҳисобот даврида тўланадиган солиқнинг кечиктирилган қисми ҳисобга олинади. Шу билан бирга ушбу сумма балансдан ташқари 012 «Келгуси даврларда солиқ солинадиган базадан чиқариладиган харажатлар» счётнинг киримига ёзиб қўйилади.
Ҳисобот даври охирида ушбу сумма солиққа тортиладиган базага қўшиб Фойда солиғига тортилади.
4410 «Бюджетга солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари» счётида бўнак солиқ суммалари, хусусан, харид қилинган хом-ашё, материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар ва бошқа турдаги ишлаб чиқариш заҳиралари бўйича ҳисоблашиш ҳужжатларида алоҳида кўрсатилган қўшилган қиймат солиғи (ҚҚС) ҳисобга олинади.
4410 счётида йиғилган солиқ суммаларини ҳисобдан чиқариш тартиби қонуний ва меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Бухгалтерия ҳисобида 4410 «Бюджетга солиқлар ва йиғимлар бўйича бўнак тўловлари» счётидан чиқариш оператсияси қуйидаги бухгалтерия ҳисоби ёзуви билан расмийлаштирилади: материал ресурслари, товарлар, ишлар ва ҳизматларга тегишли ҚҚС суммаси қарз суришишга (зачетга) қабул қилинганда: Д-т 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарз», К-т 4410 «Солиқлар бўйича бўнак тўловлари» счёти.
Амалдаги Низом қонунчилиги асосида солиқлар бўйича имтиёзлар берилган қуйидаги хўжалик субектларига тегишли:¹⁶
- солиқ, божхона ва мажбурий тўловлардан озод қилиш натижасида ҳосил бўлган маблағларни мақсадли вазифаларни бажаришга йўналтирадиган хўжаликлар;
- солиқ тўловларидан вақтинчалик озод қилиш натижасида ҳосил бўлган маблағларни мақсадли фойдаланишга йўналтирмайдиган хўжаликлар.
Чунончи, 2003 йил 26 февралда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Президентнинг Фармони билан Республикада махсус клиникалар ва тиббий марказлар ташкил этилди. Давлат томонидан қўллаб-қувватлаш мақсадида ушбу республика ихтисослаштирилган марказлари ўз эҳтиёжлари учун олиб келинадиган тиббиёт ускуналари ва асбоблари учун 2003 йилнинг 1 мартидан то 2012 йилнинг 31 декабригача 10 йил муддатга барча турдаги солиқлар, божхона тўловларибожхона расмийлаштируви учун йиғимлардан ташқаритўлашдан озод қилиниб, бушайдиган маблағлар Марказларни ривожлантириш ва жиҳозлашга мақсадли тарзда йўналтириш кўзда тутилган.
Бундай мақсадлар учун бюджетга тўлашдан озод қилинган солиқлар суммаси молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда (2-шакл) акс эттирилади, демак корхонанинг молиявий натижаларини шаклланишига таъсир қилади.
Бюджетга солиқ тўлашдан берилган имтиёзлар янги счётлар Режаси бўйича 8840 «Мақсадли фойдаланиладиган солиқ имтиёзлари» счётида ҳисобга олинади.
Айрим хўжалик юритувчи субектлар фойдадан ажратма солиғидан қонунчиликка биноан вақтинчалик имтиёзларга ага бўлиши мумкин. Бундай вақтларда умумий белгиланган тартибда ҳисобланган фойдадан ажратма солиғи суммасига қуйидагича ёзув расмийлаштирилади: Д-т 9810 «Фойда солиғи бўйича харажатлар», К-т 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарз» счёти бўйича очилган «Фойда солиғи бўйича имтиёзлар» счёти.
Ушбу ҳисобланган солиқ суммаси бюджетга ўтказилмайди, балки мақсадли фойдаланиш учун берилган солиқ имтиёзлари счётига ўтказилади: Дт 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарз» счёти бўйича очилган «Фойда солиғи бўйича имтиёзлар», 8840 «Мақсадли фойдаланадиган солиқ имтиёзлари» счёти.
8840 – счётда ҳисобга олинадиган қонунчилик бўйича солиқлардан озод қилиш натижасида ҳосил бўлган сумма, агар имтиёзли давр кўрсатилган бўлса, кўрсатилган давр охирида, бошқа ҳолларда эса ҳар йили қуйидаги ҳисобдан чиқарилади: Д-т 8840 «Мақсадли фойдаланадиган солиқ имтиёзлари», К-т 8520 «Резерв капитали» счёти.
Мақсадли фойдаланиш учун резерв капиталига ўтказилган маблағдан хўжалик юритувчи субектлар ўзларининг моддий-техника ва ижтимоий базасини мустаҳкамлаш, шунингдек ходимларни моддий рағбатлантириш учун фойдаланганда 8520 «Резерв капитали» счёти дебетланиб тайинланишига қараб тегишли счётлар кредитланади.
Солиқлар, божхона ва мажбурий тўловлардан озод қилиниши натижасида ҳосил бўлган маблағлардан мақсадли фойдаланганлигини тасдиқлаш учун корхона ва ташкилотлар ҳар йили йиллик молиявий ҳисоботи билан бирга ушбу маблағлардан фойдаланиши тўғрисидаги ҳисоб-китобини топширади.
Солиқ органлари томонидан текширилганда солиқлар, божхона ва мажбурий тўловлардан озод қилиниши натижасида ҳосил бўлган маблағларнинг белгиланган мақсадларга эмас, бошқа мақсадлар учун фойдаланганлиги аниқланса ёки имтиёзли давр тугаганга қадар импорт қилинган товарлар сотилса ёки бошқа ташкилотга берилса, белгиланган мақсад бўйича фойдаланилмаган маблағлар суммаси, шунингдек, сотилган мулклар бўйича божхона тўловлари суммаси жарима чораларини қўллаган ҳолда боқимандаси билан ундириб олинади.
Солиқ органларига топширилган ҳисоб-китобларнинг тўғрилиги ва ўз вақтида топширилишига корхона ва ташкилотлар жавобгардир. Қонунчилик асосида солиқ тўловларидан вақтинчалик озод қилиш натижасидада ҳосил бўлган маблағларни мақсадли фойдаланишга йўналтирмайдиган корхона ва ташкилотларга мисол қилиб шуни кўрсатиш лозимки, янги ташкил этилган корхоналар рўйхатдан ўтган вақтдан бошлаб икки йил давомида бюджетга мулк солиғи тўлашдан озод қилинади. Ушбу солиқдан озод қилиш натижасида ҳосил бўлган маблағ мақсадли фойдаланишга йўналтирилмайди. Шундай шарт билан қонунчиликка биноан айрим хўжалик юритувчи субектлар бошқа солиқ, божхона ва мажбурий тўловлардан озод қилиниши мумкин.
Ҳисобланган бож тўловлари, солиқлар (ҚҚС тўловчилар учун ҚҚС суммасидан ташқари) ва мажбурий тўловлар суммасини товарнинг сотиш қийматига ҳам қўшмайди. Бундай хўжалик юритувчи субектлар ҳар бир бюджетга тўлов тури бўйича балансдан ташқари 013 «Вақтинчалик солиқ имтиёзлари» счётида ҳисоб юритади.
Умумий белгиланган тартибда бюджетга ҳисобланган солиқ ва тўловлар суммаси 013-счётнинг киримига ёзиб борилади. Бюджетга ҳисобланган мажбурий тўловлар ва солиқлар суммаси молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда акс эттирилмайди ва молиявий натижаларни шаклланишига таъсир этмайди.
Солиқдан озод қилиш имтиёзли даври тугаши билан солиқдан озод қилиш натижасида ҳосил бўлган маблағлар балансдан ташқари 013 «Вақтинчалик солиқ имтиёзлари» счётидан чиқим қилинади. Бунда ҳисобдан чиқарилган маблағлар тўғрисидаги ахборот имтиёзли даври тугагандан сўнг 5 йил ичида корхонада сақланиши керак.
7240 «Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича узоқ муддатли кечиктирилган мажбуриятлар» счётида қонунчиликка биноан ваклотли ҳукумат органлари қарори билан тўлашни бир неча йилга узайтиришга рухсат этилган солиқ ва мажбурий тўловлар бўйича бюджет олдидаги узоқ муддатли қарз акс эттирилади.
Жорий ёки ундан узоқроқ даврларда тўланиши керак бўлган тўловлар суммаси корхонанинг кечиктирилган мажбуриятлари деб тан олинади ва улар келажакда қайтарилади. Бу счётнинг кредитида тегишли солиқ ва мажбурий тўловларни ҳисобга оладиган счётлар билан корреспондентланган ҳолда узоқ муддатли кечиктирилган тўловлар суммаси ҳисобга олинади.
Масалан, корхонага қонунчиликка биноан ваколати ҳуқуқий органлари қарори билан солиқ тўлашни бир неча йилга узайтиришга рухсат этилган бўлса, қуйидагича ёзув билан расмийлаштирилади: Д-т 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)», К-т 7240 «Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича узоқ муддатли кечиктирилган мажбуриятлар» счёти.
Шунингдек бошқа мажбурий тўловлар бўйича тўлаш муддати бир неча йилга кечиктирилган ҳолларда 6510 «Суғурта бўйича тўловлар», 6520 «Мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар» счётлари дебетланиб 7240 «Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича узоқ муддатли кечиктирилган мажбуриятлар» счёти кредитланади.
Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича узоқ муддатли кечиктирилган мажбуриятларнинг жорий йилда тўланадиган қисми 6240 «Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича узоқ муддатли кечиктирилган мажбуриятлар» счётининг кредитида қуйидаги акс эттирилади: Д-т 7240 «Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича узоқ муддатли кечиктирилган мажбуриятлар», К-т 6240 «Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича узоқ муддатли кечиктирилган мажбуриятлар» счёти.
Бундай суммани жорий йилда бюджетга ўтказиш ҳисобланганда 6240 «Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича узоқ муддатли кечиктирилган мажбуриятлар» счёти дебетланиб, 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)» ёки 6510 «Суғурта бўйича тўловлар», 6520 «Мақсадли давлат жамғармаларига тўловлар» счётлари кредитланади.
Ушбу сумма бюджетга ёки суғурта органларига ўтказиб берилганда юқоридаги 6410, 6510 ва 6520 счётлари дебетланиб, 5110 «Ҳисоб-китоб счёти» кредитланади.
7250 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган фойда солиғи бўйича узоқ муддатли мажбуриятлар» счётида вақтинчалик фарқларнинг мавжудлиги туфайли вужудга келадиган кечиктирилган Фойда солиғи суммаси акс эттирилади.
Фойда солиғи бўйича харажат ҳисоб даромадидан ҳисоблаб топилади, тўланадиган фойда солиғи эса солиққа тортиладиган фойдадан ҳисоблаб топилади. Ҳисоб даромади (фойдаси) ва солиққа тортиладиган даромади (фойдаси)дан олинадиган солиқни аниқлашдаги ёндошишлар орасидаги фарқи молиявий ҳисоботда инобатга олиниши керак.
Корхонанинг ҳисоб сиёсатига биноан ҳисоб маълумотлари бўйича аниқланган фойда солиғи даромад олиш мобойнида корхона томонидан қилинган харажат деб қаралади ва у тегишли даромад ва харажатлар қайси даврда вужудга келган бўлса, шу даврда ҳисобланади ҳам корхонанинг молиявий-хўжалик фаолияти натижалари тўғрисидаги ҳисоботда акс эттирилади. Бунда ҳисоб даромадидан ҳисоблаб топилган Фойда солиғи харажати билан солиққа тортиладиган даромаддан ҳисоблаб топилган тўлашга тегишли фойда солиғи орасидаги фарқ вақтинчалик фарқ сифатида ҳисобга олиниб 7250 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган фойда солиғи бўйича узоқ муддатли мажбуриятлар» счётининг кредитида қуйидаги акс эттирилади: Д-т 9810 «Фойда солиғи бўйича харажатлар», К-т 7250 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган Фойда солиғи бўйича узоқ муддатли мажбуриятлар» счёти.
ҲарHar йили фойда солиғи бўйича кечиктирилган мажбуриятларнинг бир қисми Фойда солиғи бўйича кечиктирилган мажбуриятларнинг жорий қисмидек 6250 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган фойда солиғи бўйича мажбуриятлар» счётида қуйидаги акс эттирилади: Д-т 7250 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган фойда солиғи бўйича узоқ муддатли мажбуриятлар», К-т 6250 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган Фойда солиғи бўйича мажбуриятлар» счёти.
Бундай суммани жорий йилда бюджетга ўтказиш ҳисобланганда 6250 «Вақтинчалик фарқлар бўйича кечиктирилган фойда солиғи бўйича мажбуриятлар» счёти дебетланиб, 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)» счёти кредитланади. Ушбу сумма бюджетга ўтказиб берилса 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)» счёти дебетланиб, 5110 «Ҳисоб-китоб счёти» кредитланади.
Бу вақтда ҳисобланган бўнак Фойда солиғи суммаси 9810 «Фойда солиғи бўйича харажатлар» счётининг дебетида қуйидагича ёзилади: Д-т 9810 «Фойда солиғи бўйича харажатлар», К-т 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)» счёти.
Ушбу сумма белгиланган муддатларда бюджетга ўтказиб берилса 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарз (турлари бўйича)» счёти дебетланиб, 5110 «Ҳисоб-китоб счёти» кредитланади.
Ҳисобот даври тугагач йилик молиявий ҳисобот тузишда 9810 «Фойда солиғи бўйича харажатлар» ва 9820 «Фойдадан ҳисобланган бошқа солиқлар ва йиғимлар бўйича харажатлар» счётларининг дебетида ҳисобга олинган солиқлар суммаси 9910 «Якуний молиявий натижа» счётининг дебетига ўтказилади: Д-т 9910 «Якуний молиявий натижа», К-т 9810 «Фойда солиғи бўйича харажатлар» ва 9820 «Фойдадан ҳисобланган бошқа солиқлар ва йиғимлар бўйича харажатлар» счётлари.
Демак, Фойда солиғини тўлагунга қадар фойда (зарар) суммасидан Фойда солиғини (9810-счёти) ва фойдадан ҳисобланган бошқа солиқлар ва йиғимлар (9820-счёти) суммасини айриб ташлагандан сўнг ҳисобот даврининг соф фойдаси (зарари) чиқади ва у молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот (2-сонли шакл)нинг 270-сатрида кўрсатилади.
Субъектлар ўзининг фаолияти жараёнида Солиқ кодексига асосан белгиланган солиқлар бўйича йил давомида ўрнатилган графикка асосан солиқлар бўйича бўнак суммаларини тўлаб борадилар. Ушбу тўланган бўнаклар йилнинг оҳирида якуний молиявий натижалага олиб борилади ва қуйидаги счётларда ҳисобланади.

• 
  9810- Фойда солиғи бўйича сарфлар.
  
• 
  9820- Фойда ҳисобидан ажратмалар бўйича сарфлар.
  

9810- Фойда солиғи бўйича сарфлар, 9820- Фойда ҳисобидан ажратмалар бўйича сарфлар счётларининг дебети йил давомида тўланган солиқлар, йиғимлар ва бюджетга бошқа ажратмалар ҳисобга олинади. Ушбу счётлардаги суммалар 9910- якуний молиявий натижа счётининг дебети билан ёпилади (Дебет 9910 ва Кредит 9800).