Astronomiyadan ma’lumotnomalar

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
74
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Koyper belbog‘i 
Pluton
 kashf etilganidan so‘ng, ko‘plab olimlar, uning o‘zi joylashgan hududdagi yagona osmon jismi 
emasligi va 
Neptun
 orbitasidan narida, yana ko‘plab shu kabi kichik o‘lchamlardagi jismlar mavjud bo‘lishi 
ehtimolini ta’kidlashgan. Ulardan biri, Leonard Frederik, 1930 yilning o‘zidayoq, Pluton – bu hududdan 
topiladigan osmon jismalri seriyasidan faqat dastlabkisi bo‘lishi mumkin degan edi. 1943 yilda Britaniyalik 
astronom Kennet Edjvort, o‘zining 
Quyosh tizimi
ning paydo bo‘lishi haqidagi farazlari yuzasidan, uning 
chetki qismi juda tarqoq bo‘lib, sayyoralar hosil bo‘lishi uchun yetarli zichlikka ega bo‘lmaganligi va shu 
tufayli, bu hududda nisbatan kichik o‘lchamlardagi osmon jismlari hosil bo‘lgan bo‘lishi mumkin deb 
ta’kidladi. 1951 yilda astronom 
Jerard Koyper
, Quyosh tizimining ilk paydo bo‘lish bosqichlarida, uning 
chetki qismida, mayda osmon jismlaridan iborat o‘ziga xos disk hosil bo‘lganligini, biroq u hozirgacha 
saqlanib kelgan bo‘lishi ehtimoli juda kam deb baholagan edi. 1992 yilning 30-avgustida astronomlar Devid 
Juitt va Jeyn Lu Gavay universitetidagi Mauna-Kea teleskopi orqali, ilk marta KBO larni aniqlashga muvaffaq 
bo‘lishdi.
Koyper belbog‘i (uni ba’zan Edjvort – Koyper belbog‘i ham deb ataladi) – Quyosh tizimining Neptun 
orbitasidan (Quyoshdan 30 a.b.) boshlab, Quyoshdan 55 a.b. gacha bo‘lgan masofasi. Tashqi tuzilishidan 
Asteroidlar belbog‘ini eslatadi, biroq Koyper belbog‘i, Asteroidlar belbog‘idan taxminan 20 barobar eniga 
kattaroq va massasi ham 20 – 200 barobar ortiqroq. Koyper belbog‘i, Astronomik masshtablarda qaralganda, 
juda kichik osmon jismlaridan tashkil topgan bo‘lib, ularni tashkil qiluvchilar asosan tog‘ jinslari, metallar va 
muzlagan holdagi metan, ammiak va suvdan tarkib topgan. Yaqin koinotning bu qismida, hozircha uchta 
karlik sayyora – Pluton, 
Makemake
va 
Haumea
aniqlangan. Undan tashqari, Plutonning yo‘ldoshi, Xaron, 
karlik sayyora maqomiga da’vogar osmon jismlari – Ork, Iksion, Varuna va Kvavarlar ham Koyper 
belbog‘ining katta jismlari hisoblanadi. Quyosh tizimidagi ikkita tabiiy yo‘ldosh – 
Saturn
ning Febasi va 
Neptunning Tritoni ham shu hududda paydo bo‘lgan degan farazlar mavjud.
Koyper belbog‘ida joylashgan osmon jismlari – Koyper Belbog‘i Obyektlari (KBO) deb yuritiladi. U 
kashf etilgan 1992 yildan buyon, KBO lar soni mingdan ortib ketdi. Koyper belbog‘i kashf etilgan ilk 
vaqtlarda, u Quyoshga davriy yaqinlashadigan qisqa davrli kometalarning manbai deb qaralgan edi. Lekin, 
keyingi kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, Koyper belbog‘i dinamik nuqtai nazardan ancha barqaror ekan. 
Kometalarning manbai esa, geliosferaning chetki qismi – tarqoq disk yoki Oort buluti bo‘lishi mumkin ekan.