Astronomiyadan ma’lumotnomalar

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
71
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.
Merkuriy
 < 
Mars
 < 
Venera
 < 
Yer
; 
2.
Yer < 
Neptun
 < 
Uran
 < 
Saturn
 < 
Yupiter
; 
3.
Yupiter < Volf 359 < 
Quyosh
 < Sirius; 
4.
Sirius < Polluks < Arktur < Aldebaran; 
5.
Aldebaran < Rigel < Antares < Betelgeyze; 
6.
Betelgeyze < μ Sefey < VV Sefey < VY Katta ayiq. 
Yulduzlarning o‘lchamlari haqida tasavvur uchun 
taqqodlash modeli. 

---

Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi 
72
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
lova: 
(Izohlar va qo‘shimcha ma’lUmotlar) 
Titsius-Bode qonuniyati 
Titsius-Bode qonuniyati (shuningdek Bode qonuni nomi bilan ham ma’lum) – sayyoralarning 
Quyoshdan uzoqlashish tartibi, ya’ni Quyoshgacha bo‘lgan masofalarining (orbitalarning o‘rtacha radiusini) 
ifodalovchi empirik formula. 
Qonuniyat 
I.D. Titsius
tomonidan 1766 yilda taklif etilgan va 
I.E. Bode
ning ilmiy ishlari tufayli 
mashhur bo‘lib ketgan. U quyidagicha keltiriladi: 
D
i
=0,3,6,12... ketma-ketlikdagi har bir elementga 4 
qo‘shiladi va natijani 10 ga bo‘linadi. Hosil bo‘lgan qiymat 
i
-sayyora orbitasining o‘rtacha radiusiga teng 
bo‘ladi. Ya’ni:
D
i
= 
𝐷
𝑖
+ 4
10
D
i
 
– ketma-ketlikda, birinchi sondan tashqari, keyingi sonlar geometrik progressiyani tashkil qiladi. Ya’ni, 
D
‒1
=
0; 
D
i
=3·2
i
, 
i 
≥0. Aynan shu formulani boshqacharoq yozish mumkin: 
R
‒1
=0.4; 
R
i
=0.4+0.3·2
i
Shuningdek, fanda boshqacha ta’rif ham mavjud: Har qanday sayyoradan eng 
ichki sayyora
gacha (
Merkuriy
) 
bo‘lgan masofa, o‘zidan avvalgi sayyoradan eng ichki sayyoragacha bo‘lgan masofadan ikki barobar katta. 
Ya’ni: 
R
i 
‒ R
merkuriy
= 2·( 
R
‒1 
‒ R
merkuriy
) 
Quyosh tizimi katta sayyoralari
uchun Titsius-Bode qonuniyatiga binoan hisoblash natijalari quyidagi 
jadvalda keltirilgan: 
Sayyora 
i 
k
i
 
Orbita radiusi (
a.b.)
 
𝑅
𝑖
− 𝑅
𝑚𝑒𝑟𝑘𝑢𝑟𝑖𝑦
𝑅
𝑖−1
− 𝑅
𝑚𝑒𝑟𝑘𝑢𝑟𝑖𝑦
qoida 
bo‘yicha 
amalda 
Qoidaga 
muvofiqmi? 
Merkuriy
 
‒1 
0 
0.4 
0.39 

Venera
 
0 
1 
0.7 
0.72 

Yer
 
1 
2 
1 
1 

1.825 
Mars
 
2 
4 
1.6 
1.52 

1.855 
Asteroidlar
  
belbog‘i 
3 
8 
2.8 
O‘rtacha 
2.2÷3.6 

2.096 
(
Serera orbitasi bo‘yicha
) 
Yupiter
 
4 
16 
5.2 
5.2 

2.021 
Saturn
 
5 
32 
10 
9.54 

1.9 
Uran
 
6 
64 
19.6 
19.22 

2.053 
Neptun
 
Qonuniyatga mos kelmaydi 
30.6 

1.579 
Pluton
 
7 
128 
38.8 
39.5 

2.078 (
Uranga nisbatan
) 
Erida
 
8 
256 
77.2 
67.7 

Bu jadvalda 
k
i
=
 
𝑫
𝒊
𝟑
= 0,1,2,4... Ko‘rinib turibdiki, qonuniyatga aksariyat sayyoralar hamda, 
asteroidlar belbog‘i ham muvofiq kelmoqda. Yagona istisno holati – Neptun, unga muvofiq kelmaydi, 
aksincha, katta sayyoralar turkumidan chiqarib yuborilganiga qaramay, Plutonning orbita radiusi, bu 
qonuniyatga to‘la mos keladi.
Titsius
o‘zining qoidasini ta’riflab bergan vaqtda, o‘sha payda fanga ma’lum barcha sayyoralarning 
joylashuvi mazkur qoidaga mos kelar edi. Faqat unda beshinchi sayyora o‘rni bosh bo‘lib, shu sababli bu 
qoidaga ko‘pchilik olimlar katta ahamiyat berishmagan. 1781 yilga kelib 
Uran
 sayyorasining kashf etilishi, 
bu qoidaga bo‘lgan qiziqishni orttirib yubordi. Uranning Quyoshgacha bo‘lgan masofasi, Titsius formulasiga 
98% aniqlikda mos kelar edi. Mazkur olamshumul kashfiyotdan so‘ng, Bode, Mars va Yupiter oralig‘ida 
joylashishi lozim bo‘lgan 5-chi sayyorani qidirishga hamma astronomlarni chorladi. Koinotning, aynan 
qoidaga muvofiq qismida, 1801 yilda 
Serera
kashf etildi. Bu voqea astronomlar orasida Titsius-Bode 
qoidasiga bo‘lgan ishonchni orttirib yubordi va bu ishonch to Neptun sayyorasi kashf etilgunicha saqlanib 

---