Xiva astragali
quyuq shoxlangan 70 sm uzunlik yuqorituruvchi shoyi
ipli kuchli o’simlik.Barglari murakkab. Ko‘p gulli. Mevasi dukak, uzunligi
7mm gacha. Bitta o’simlikda o’rtacha 800-1000 gulchalar bo’ladi. Bitta
gul 1,5 sutka yashaydi. Bitta gulida o’rtacha 0,15 mg shakar bo’ladi, uning
tarkibida monoza (0,10 mg),maltoza (0,01 mg), saxaroza (0,04 mg)
uchraydi. Bitta xiva astragali o’rtacha 0,05-0,06 mg, ayrim vaqtda 0,08 mg
sharbat nektar ajratadi tarkibida 24% shakar bo’ladi. Sutkada asal miqdori
ajratilgan sinov asal qutida 300 gramcha bo’ladi. Yaxshi tayorlangan
asalari yui sezonda 5 kg gacha asal berishi mumkin. O’zbekistonning
shimoliy tumanlarida xiva astragali mart oxirida o’sa boshlaydi. Gul
to’plamlari may boshida, 12 maydan boshlab gullar paydo bo’lib, 10-12
kun gullash davom etadi. To’la gullash yeti-sakiz kun davom etadi, eng
oldin gullash yettinchi mayda hisobga olingan, eng oxirgisi-20 mayda.
Asallarilar intensiv soat 10 dan 13 gacha uchib keladilar, bunda harorat 15
gacha, havo namligi 50-55% bo’lganda. Harorat 29 gacha ko’tarilganda
nektar ajralishi ozayadi, shu sababli soat 15 larda asalarilarning uchib
kelishi tugaydi. 18 soatda nektar ajralishi yana ko’payadi va asalarilar 1,5-
2 soat faol astragal gullari bilan shug’ullanadilar, salqin namli vaqtda
gullar yaxshi nektar ajratadi, shunda asalarilar kun davomida mehnat
qiladilar.
Mizerotoksin tutgan nektar zaharlidir. Bu nektar bilan zaharlanganda
ona ari o’ladi, kukolkalari mumiyolanadi, katta yoshli arilar qorayadi,
51
sochlari to’kiladi. Asalarilarda koordinasiya buziladi, ular kuchsizlanadi,
uchish qobiliyati so’nadi. Burni xurtumi yzayib, qanotlari yozilib o’ladilar.
Asalari uyasida ko’pgina yosh arilar o’lgan bo’ladi. Mizerotoksin orqa
ichak qismida o’lganlarda umumiy 6-30% massasining 40-97%
aniqlangan. Mizerotoksin kumulyasiyalanish xossasiga ega. Tajribalarda
mizerotoksin va uning parchalanish maxsulotlari shu jumladan 3-
nitropropion kislotasi asallarilar uchun zaharli ekan (Майяк и др., 1980).
Ko’pgina astragallarda alkaloidlar aniqlangan. 2 kg qurutilgan va
maydalangan yer ustki qismi Astragalus chivensis 2003 yili Kegeyli
rayonida Qaraqalpoqiston respublikasida iyun oyida terilganga 10litr
methanol bilan 5 marta ekstraksiyalangan. Metanol ekstrakt quyuq
siropsimon holatgacha bug’latilgan. Qutbli va qutbsiz silloartanlarni
ajratish uchun suvli qolgan qismini avval etilatsetat keyin butanol bilan
ekstraksiyalangan. Erituvchilarni vakuumda bug’latgach 80,0gr butanol
fraksiya va 50,0gr etilatsetat fraksiyalar olingan. Butanol fraksiyani
kolonkada
xromatografirlangan
70:12:1
xloroform-metanol-suv
sistemasini qo’llab. Shunda fenol glikozid betullozid ajratilgan.
YAMR
1
H va
13
C glikozid spektrida bitta glyukozid qoldig’i mavjud.
Anomer protonning bitta signali bo’lishi va bitta anomer glyukoza
uglerodi signali bo’lish 4,30 m.d. va 102.47 m.d. dab u glikozid
monozidligidan habar beradi. Glikozid tuzilishi
1
H – va
13
C-YAMR
spektroskopiya ma’lumotlariga asoslandi.
O’simlikdan ajratilgan har xil sinfdagi moddalar alkaloidlar,
glikozidlar, har xil izoprenoidlar guruhlari-steroidlar, triterpenoidlar va
monoterpenoidlar har xil yuqori effektiv dorivor moddalar olish uchun
muhimdir. Tabiiy birikmalar orasida ayrim o’ziga xos o’ringa triterpen
52
zikloartan qatori kiradi ular asosan fotosintezlovchi organizmlar orqali
sintezlanadi. Ular kimyogar va farmakologlar qiziqishlariga sabab har xil
strukturasi, kimyovi polifunksionalligi, yuqori fiziologik faolligi va
ulardan yangi dorivor moddalar olishi bilan ahamiyatli. O’zbekiston florasi
o’simliklar bilan boy, ularda farmakologik ahamiyatli metabolitlar mavjud
va
hozirgacha
ko’pgina
o’simliklar
taxlil
qilinib
amaliyotda
qo’llanilmoqda. Shular orasida Astragalus turlari perspektiv biologik faol
moddalarga
boy
o’simliklar
ekan.
Masalan
Qaraqalpog’istonda
Astragalning 34 turi o’sib ulardan 5 tasi tekshirilgan. Bu esa qolganlarni
ham tekshirishni taqoza etdi.
Hozirgacha ko’pgina o’simliklardan zikloartan triterpenoidlari va
glikozidlari ajratilgan ular 20dan ortiq oilalarda bor ekan. O’simliklardan
ayniqsa Astragalus turlaridan 180 dan ortiq moddalar ajratilgan.Ajratilgan
ekstraktlarning va ayrim toza moddalarning biologik faolliklari
aniqlangan. Birinchi marta Astragalus chivensis Bunge va Astragalus
flexus Fisch zikloartanlari tekshirilgan. Bu o’simliklardan 15 ta zikloartan
qatoridagi 15 triterpen glikozidlar ajratilgan, ulardan 4 tasi yangi ekan.
Yangi glikozidlar–sikloxivinozid А, В, С, D lar aniqlangan; hamma
ma’lum
glikozidlar
identifikasiyalangan.
Ajratilgan
sikloartan
glikozidlarining biologik faolligi aniqlangan. Tekshirishda sikloxivinozid
В, siklosivirsiozidlar Е, F va aleksandrozidlar kamtoksik moddalar
hisoblanadi, hayvonlar intakt miokardlari metabolik jarayonlarida pozitiv
ta’sirga ega yurak-tomir patalogiya sharoitida,hamda protektiv stress
holatda aniq namoyon bo’ladi.Tzitotoksik tekshirishlar in vitro sichqon
miyelomasi Р3Х da aniq zititoksik ta’sirni Astragalus chivensis Bunge
o’simligining yer ustki qismi methanol ekstrakti namoyon qilgan. Bu
53
o’simlik gullash vaqtida terilgan.Yer ustki va tomir YuQX bilan
tekshirganda tarkibi bir xilligi aniqlangan. Tekshirilgan obyektdan 7
modda ajratilgan va ular qutblanish qatori bo’yicha joylashtirilgan.
A, С, D moddalar yangi glikozidlar bo’lib ular quyidagicha
identifizirlangan aleksandrozid I, siklosivirsiozid E va F tegishlicha. B, E,
F, G moddalar yangi triterpen glikozidlari sikloartan qatorlaridan bo’lib
ular quyidagicha nomlangan sikloxivinozid A, В, С, D.
Sikloartan glikozidlari Astragalus chivensis o’simligidan ajratilgani
Aleksandrozid I (7),С
36
Н
62
О
10
,292-294,0.06
Sikloxivinozid А (1)С
37
Н
64
О
10
,296-298,0.0033
Siklosivirsiozid Е (8)С
40
Н
66
О
13
,252-254,0.00215
Siklosivirsiozid F (9)С
41
Н
68
О
14
,260-261,0.0028
Sikloxivinozid В (2)С
42
Н
72
О
15
,254-256,0.0076
Sikloxivinozid С (4)С
42
Н
72
О
15
,258-260,0.0011
Sikloxivinozid D (6)С
52
Н
89
О
23
,276-278,0.0036
Sikloxivinozid А – В modda(1), С
37
Н
64
О
10
, t.suyuq.. 296-298ºС
(metanoldan).YaMR
1
Н spektrda В modda (1) kuchli maydonda 0.23 va
0.54 м.д.da bir protonli dublet АХ sistemali va ettita metil guruh signallari
1.03, 1.10, 1.23, 1.29, 1.34, 1.41, 2.0 m.d., ular triterpenoid
sikloartranlarga tegishli moddaligini tasdiqlaydi. Bu haqida С-9, С-10 va
С-19 uglerod atomlari signallari ham ko’rsatadi, ular 21.35, 29.28 va 29.95
м.д. rezonirlanadi bu modda YaMR
13
C spektrini olganda..
YaMR
1
Н va
13
С spektrlarda bitta anomer proton va bitta anomer
uglerod atomi 5.01 va 106.96 m.d. aniqlanishi, 1 moddaning glikozid
tabiatini va monozid ekanligini bildiradi. 1 glikozidni kislotali gidrolizida
monosaxarid qismi qog’oz xromatografiyalaganda unda D-glyukoza
54
borligi aniqlandi.uglerod, vodorod atomlari kimyoviy siljishi va KCCB
monosxarid qoldiqlari ko’rsatishicha D-glyukoza piranoza shaklida bo’lib
geninga betta –glikozid bog’I orqali uchlamchi bo’lgan gidroksil guruh
bilan bog’langan. YaMR
1
H glikozid spektri 1 moddada uch protonli
singlet 3,21 m.d. da metoksil guruhniki u molekulaning genin qismida
joylashgan.
Sikloxivinozid A, sikloasrenin C va siklokantogenin YAMR spektri
solishtirilganda, 1 glikozidning genini mono-o-metil aytilgan geninlarning
hosilasi ekan.
Kislorod atomi bilan bog’langan uglerod atomlari geninlari
rezonirlanadi 89.09, 67.96, 72.00, 75.30, 77.77 m.d.va quyidagi atomlarga
С-3, С-6, С-16, С-24, С-25 tegislicha ta’luqlidir. Demak D-glyukoza С-3
da joylashgan, metoksi guruh esa С-25da. Korrelyasion cho’qilarning
bo’lishi СН
3
-26, СН
3
-27 (1.23, 1.29 m.d.), СН
3
О (3.21 m.d.) va С-25
(77.77 m.d.) signallar orasida spektr НМВС – qo’shimcha metoksi guruh
lokallangan o’rnini tasdiqlaydi. Shu НМВС spektrda signallar Н-3 (3.66
m.d.) va animer uglerod atomi (106.96 m.d.) korrelyaziyasi aniqlanadi,
hamda anomer proton (5.01 m.d.) va С-3 atomi (89.09 м.д.) aglikonlar
orasida. Bular D-glyukozaning С-3 da borligidan darak beradi.
Oldin aytilganday sikloxivinozid A genini 25-О-metil hosila yoki
siklogenin C, yoki siklokanogenin bo’lishi mumkin, bir biri bilan C-24
konfiguratsiyasi bilan farqlanadi. Demak, 1 glikozid genini tarkibida
3β,6α,16β-gidroksil guruh bo’lar ekan, faqat C-24 konfigurasiyasini
aniqlash kerak bo’ldi.
Sikloasgenin YAMR
13
C spektrida uglerod atomlari С-24, С-25
rezonirlanishi 80.52 va 72.64 m.d.tegishlicha aniqlangan. Sikloantogenin
55
tegishli atomlari esa 77.22 va 72.49 m.d. aniqlangan, sikloxivinozidа А –
esa 75.30 va 77.77 m.d. da belgilangan.Agar sikloxivinozid А
sikloasgeninC hosilasi bo’lganda u 24R-konfiguratsiyaga ega bo’lishi
kerak edi, unda α-va β-ta’sir 25-metoksil guruhniki ∆δС-25= +5.13 m.d.
va ∆δС-24= -5.22 m.d. bo’lishi kerak edi. Agar 24S-konfiguratsiya
bo’lganda, yani, sikloxivinozid А sikloantogenin hosilasi ekan, α-va β-
ta’siri 25-metoksil guruhida ∆δС-25= +5.28 m.d.va ∆δС-24= -1.92 m.d.
hosil qilgan. Ko’riniyaptiki R-konfigurasiya bo’lganda С-24 modul β-
ta’sirida 25-metoksil guruhda |5.22m.d..| α-ta’sirga qaraganda ko’pdir |5.13
m.d.|,bu mumkin emas. S-konfiguratsiya sharoitida С-24 modul β-ta’sirda
25-metoksil guruhni |1.92 m.d.|qariyib 2.8 marta α-ta’sirga qaraganda
kichikdir |5.28 m.d.|,bu haqiqatga yaqindir. Bu faktlar ko’rsatishicha S-
konfiguratsiya С-24 sikloxivinozidа А, to’g’ri bo’lib oxirgi modda
siklokantogenin hosilasi ekan.
Shunday qilib, sikloxivinozid А 3-О-β-D-glyukopiranozid, 25-О-
metil-24S-sikloartan-3β,6α,16β,24,25-pentanol ekan.
Sikloxivinozid В – Е modda (2), С
42
Н
72
О
15
, T.suyuq. 254-256ºС
(metanoldan). YaMR 1Н spektrda E modda (2) kuchli maydonda 0.23 va
0.56 м.д.da bir protonli dublet АХ sistemali va ettita metil guruh
signallari 1.03, 1.10, 1.35, 1.39, 1.52, 1.56, 2.01 m.d., ular triterpenoid
sikloartranlarga tegishli moddaligini tasdiqlaydi. Bu haqida С-9, С-10 va
С-19 uglerod atomlari signallari ham ko’rsatadi, ular 21.33, 29.29 va 30.02
м.д. rezonirlanadi bu modda YaMR 13C spektrini olganda..
Sikloxivinozidа В ni kislotali gidrolizlaganda genin ajratilgan va u
sikloasgeninC bilan identifisirlangan. Uglevod gidrolizat qismida qog’oz
xromatografiyasida asl nusxa bilan solishtirib D-glyukoza aniqlangan.
56
YAMR
1
Н va
13
С spektrlarda 2 glikozid ikkita anomer protondan
5.00 va 5.20 m.d. iborat bo’lgan, hamda ikkita anomer uglerod
atomlaridan 106.97 va 98.76 m.d. da. Bu esa o’z navbatidaо sikloxivinozid
В biozid ekanligini isbotlaydi.
КССВ anomer protonlari (3J=7.4 Гц) piranoz shaklini bildiradi, 4С1-
konfarmasiyani va β-konformatsiyani D-glyukoza qoldig’ida.
Demak D-glyukoza qoldig’i, anomer uglerod atomi unda rezonirlaydi
98.76 m.d da, uchlamchi gidroksil guruhga birikkan va С-25 da
joylashgan. Haqiqatdan С-25 atom glikozid 2 da glikozillash effektini
ta’sir qiladi va YAMR
13
C spektr rezonirlanadi 80.97 m.d. da.
D-glyukozaning qoldig’ining ikkinchi birikkan o’rni solishtirish orqali
YAMR
13
C spektrlar sikloxivinozidа В va sikloasgeninlar orqali
aniqlangan. С-3 atom signali 2 glikozidda YAMR spektrda past
maydonga siljigan genin 3 nisbatan va 89.12 m.d. aniqlangan, bu fakt
haqiqatdan ikkinchi glyukozid gidroksili C-3 holatda ekan.
Demak
sikloxivinozid
В 3,25-di-O-β-D-glyukopiranozid-24R-
sikloartan-3β,6α,16β,24,25-pentaol tuzilishga ega ekan
Sikloxivinozid С – F modda, С
42
Н
72
О
15
, T.suyuq. 258-260 ºС
(metanoldan). F modda PMR spektrida bitta protonli dublet AX sistemasi
0.22 va 0.54 m.d. aniqlangan, u 1,1,2,2-to’rtalmashgan uch a’zoli xalqa
metilenlariga bog’liq, hamda ettita metil guruhga bog’liq. YAMR
13
C
spektrda uglerod atomlari С-9, С-10 va С-19 rezonirlangan 21.24, 29.37
va 29.60 m.d.da. Bu ko’rsatkichlar 4 modda sikloartan triterpenoidlariga
tegishliligi tasdiqlanadi.
57
Sikloxivinozid С ni kislotali gidrolizlaganda ajratilgan genin
sikloantogenin hisoblanadi.Uglevod qismida kislotali gidrolizatda D-
glyukoza aniqlandi.
Sikloxivinozid С ning YAMR
1
H va
13
C ikkita anomer protonlarga
ega 4.98 va 5.02 m.d.va ikkita anomer uglerod atomlariga 106.91 va
106.71 m.d. Bu ko’rsatadiki 4 modda biozid ekan.
Tsikloxivinozid С va sikloantogenin YAMR spektrlari solishtirilganda
С-3 va С-16 karbonil atomlar glikozillash effekti ga ega va 88.92 va
82.15 м.д. tegishlicha rezonirlanadi. Demak D-glyukoza qoldiqlari
sikloxivinozid С molekulasida С-3 va С-16 holatlada mavjud.Uglerod
atomlarining D-glyukozadagi siljishlari oxirgilarning piranoz shaklida
ekanligini va glikozid bog’lar β-konfiguratsiyaligini isbotlaydi.
Demak
sikloxivinozid
С
3,16-di-О-β-D-glyukopiranozid-24S-
sikloartan-3β,6α,16β,24,25-pentaol strukturasiga ega.
Sikloxivinozid D – G modda С
52
Н
89
О
23
, T.suyuq. 276-278
0
С
(metanoldan).
6modda PMR spektrida bitta protonli dublet AX sistemasi 0.22 va
0.53 m.d. aniqlangan, metilenlariga bog’liq, hamda ettita metil guruhga
bog’liq. Bu ko’rsatkichlar 6 modda sikloartan metilsteroidlariga tegishliligi
tasdiqlanadi.
Sikloxivinozid D ni kislotali gidroliz sikloasgenin C geniniga olib
keladi (3), uglevod qismida gidrolizatda qog’oz xromatografiyasida aniq
namunalar bilan solishtirib D-ksiloza, L-arabinoza va D-glyukozalar
aniqlandi.
YAMR
1
Н va
13
С spektrlari 6 glikozidning genini sikloasgeninС
ekanligini tasdiqladi. YAMR
13
С spektrida 6 glikozidda uglerod atomlari
58
С-3, С-16 va С-25 8-9 m.d.ga quyi sohaga siljigan sikloasgeninga
nisbatan.Demak uglerod atomlari glikozidlangan va yangi 6 glikozid
trisdemozid glikoziddir.
YAMR
1
Н va
13
С spektrlarida to’rta anomer protonlari signallari
5.15, 4.97, 5.12 va 4.79, m.d, а hamda to’rtta anomer yglerod atomlari
98.60, 105.50, 106.60 va 106.78 m.d., ko’rsatilishicha sikloxivinozid D
tetraozid hisoblanadi.
Aleksandrozid I – А modda, С
36
Н
62
О
10
, T.suyuq. 292-294
о
С
(metanoldan).A moddaning PMR spektri kuchli sohada etitta signal metil
guruhlarniki 1.04, 1.10, 1.34, 1.41, 1.46, 1.48, 2.00 m.d.,hamda bir
protonli dubletlar AX sistemada 0,23 va 0,55 m.d. siklopropan xalqadagi
metilen guruhlari signallari mavjud.
YAMR
13
С spektri siklopropan xalqadagi uglerod atomlari С-9, С-10
va С-19 rezonirlanadi 21.32, 29.29 va 29.95 m.d.Bu ma’lumotlar A modda
sikloartan qatoridagi triterpenoidligini ko’rsatadi.
YAMR
1
Н va
13
С spektrlarida А modda ning anomer protonlari
signali 5.00 m.d. da va bitta anomer uglerod atomi 106.97 m.d.da
o’lchangan. YAMR
1
Н va
13
С, spektrlar o’lchanganda hamda fizik-
kimyoviy konstantalari 7 glikozidni aleksandrozid bilan solishtirganda bir
xilligi isbotlangan. Shunday qilib 7 glikozid aleksandrozid I deb
identifizirlangan
va
3-O-β-D-glyukopiranozid-24S-sikloartan-
3β,6α,16β,24,25-pentaol ekanligi isbotlangan.
Siklosivirsiozid Е – С modda, С
40
Н
66
О
13
, t.suyuq. 252-254 ºС
(metanoldan).C
modda
PMR
spektrida
uch
a’zoli
xalqaning
to’rtalmashgan 1,1,2,2-protonlari signallari bir protonli dublet AX
sistemada 0.15 va 0.60 m.d.aiqlangan, hamda kuchli maydonda ettita
59
metшl guruh signallari 1.11, 1.40, 1.40, 1.40, 1.42, 1.61, 1.89 m.d.
aniqlangan. Bu ma’lumotlar C modda triterpen sikloartan qatoridagi
moddaligidan darak beradi.
YAMR
1
Н va
13
С spektrlarida ikkita anomer protonlari signallari 4.83
va 4.81 m.d. da va anomer uglerod atomlari signallari 107.7 va 105.8 m.d.
aniqlangan, bu esa C modda biozid tabiatligidan darak beradi.
8
moddaning
kislotali
gidrolizi
genin
olishga
keltirdi
u
siklosiversigenin ekanligi isbotlandi, gidrolizatning uglevod qismi qog’oz
xromatogrammasi unda D-ksiloza borligini aniqladi.
8 glikozidning YAMR
13
C spektridagi uglerod atomlarinining
kimyoviy siljishlari to’la siklosivirsiozid Е mos kelgan.Shunday qilib
fizik-kimyoviy konstantalari, kislotali gidroliz va spektral analiz natijasida
8 glikozid с siklosivirsiozid Е deb aniqlandi.
Siklosivirsiozid F – D modda, С
41
Н
68
О
14
, t.suyuq. 260-261
о
С
(metanoldan). D modda spektri kuchli maydonda siklopropan xalqa
metilen guruhi protonlari signalini bir protonli dublet AX sistemada o,19
va 0,57 m.d., hamda yetita metil guruh signallari topilgan.D modda
YAMR
13
С ЯМР spektrda siklopropan xalqa uglerod atomlarini
rezonirlagan 21.02, 29.03 va 28.98 m.d. Bu ma’lumotlar 9 moddani
sikloartan triterpenoid ekanligini isbotlaydi.
D modda YAMR
13
С spektrida ikkita anomer uglerod atomlari 107.86
va 105.12 m.d. aniqlangan bu esa uning biozidligini tasdiqlaydi.
D modda YAMR
13
С spektrini va siklosiversigenin bilan
solishtirilganda 9 glikozidda С-3 va С-6 uglerod atomlari pastki maydon
siljigani aniqlangan.Bu esa uglevod qoldig’I geninnga С-3 va С-6
gidroksil guruhlari orqali birikkanini isbotlaydi.
60
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib 9 glikozid 3-О- -D-
ksilopiranozid,6-О- -D-glyukopiranozid
tsikosiversigenin
tuzilishiga
ekanligi va siklosivirsiozid F deb identifisirlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |