Assidiyalar sinfi vakillarining tuzulishi, hayot kechirishi, ko’payishi va rivojlanishi. Mundarija: Kirish

2.2. Xordalilar sistematikasi.

Nerv sistemasining qolgan qismi zichlashib, nerv tugunchasiga aylanadi, sezuv organlari batamom yo'qoladi. ' L ichinkalik davrida shakllanib kelayotgan tashqi tunika qavati iuda tez o’sadi. Halqumi va orqa ichak ochiladigan atrial bo'shliq katlalashadi. jabra yoriqlarining soni ko'payadi. Og'iz va anal teshiklari yuqoriga joylashadi. Natijada harakatchan lichinka harakat qilmay bir joyda yashaydigan qopsimon voyaga yetgan assidiyaga aylanadi va tashqi tomondan qalin qobiq-tunika bilan o'ralib oladi. Assidiyalar kurtaklanish orqali jinssiz yo‘l bilan ham ko‘payadi.
Bunda ulaming qorin tomonida kurtak hosil qiluvchi stolon deb ataladigan boTtma hosil bo'ladi. Shu bo'rtmada kurtaklar paydo bo'ladi va assidiyaning barcha organlari ushbu kurtaklardan yuzaga keladi. Yakka assidiyalarda kurtak stolondan ajralib chiqib. yakka assidiyalarga aylanadi. Koloniya bo*lib yashaydigan assidiyalarda esa kurtak ajralmasdan ona assidiyalarda qoladi. Shunday qilib, lichinka xordalilar yoki qobiqlilar tuban darajadagi xordalilaming regressiv tarmog’I hisoblanadi. Bular tuzilishining ontogenezida ham, filogenezida ham soddalashib boradi. harakat qilib hayot kechirish usulidan bir joyga yopishib. hayot kechirish usuliga o'tgan hayvonlardir. Assidiyalar sinfi sistematikasi. Assidiyalar sinfiga 1000 dan ortiq tur. 100 ga yaqin urug' va 2 ta turkum: yakka assidiyalar va murakkab assidiyalar kiradi.
Yakka assidiyalar (Monascidiae) turkumining vakillari 2-3 mm dan 40-50 sm gacha uzunlikda bo'ladi. Bu turkumning orasida harakatchan turlari ham uchraydi. Masalan: sharsimon assidiya (Waster ascidia) ana shunday harakatchan assidiyalar turiga kiradi va ular suv tagi bo'ylab harakat qiladi. Murakkab assidiyalar (Synascidia) turkumi vakillarining kolonial kurtaklaridan rivojlangan assidiyalar ona assidiyalar bilan tutashadi. Bunday assidiyalarda. bir nechtasi tashqaridan umumiy parda bilan o‘rab olinadi va ularda bitta umumiy kloaka bo'ladi. Murakkabassidiyalarda urugManish koloniyalar o'rtasida yuzaga keladi. Chunki ona koloniya bilan qiz koloniya o'rtasida urug'lanish bo’lmaydi. Assidiyalar barcha dengiz va okeanlarda tarqalgan. Ayrim dengizlarda 1metr kvadratda 8-10 mingtagacha assidiya yashaydi. I gektar joyda esa assidiyalardan 300 kg gacha klctchatka olinadi. Olovtanlilar (Pyrosomidae) sinfiga bitta Olovtanlilar (Pyrosomata) turkumi kiradi. Olovtanlilar turkumi vakillarida zigotadan assidiyasimon koloniya asoschisi rivojlanadi. Undan kurtaklanish yo’mi bilan to'rtta olovtanlilardan tashkil topgan guruh hosil bo'ladi va ular umumiy qobiq-tunika bilan o'ralgan. Olovtanlilar koloniyasidagi har bir a’zosi halqumining oldingi qismida yorituvchi hujayralar guruhi bor. Bu hujayralarda yorug'lik chiqaruvchi simbiotik bakteriyalar yashaydí. Yetuk olovtanli koloniyaning uzunligi. odatda 20-40 sm
dan 3-4 metr va hatto 30 metrgacha boradi. Undagi har bir olovtanlining o'lchami 3-5 mm ni tashkil qiladi. 10 dan ortiq turlari borot kechiruvchi qobiqlilardan hisoblanadi. Gavdasining oldingi uchida keng og’iz teshigi va keyingi uchída kloaka o'mashgan. Yakka yashaydigan turlarining uzunligi 5-15 sm gacha, koloniya bo’lib yashaydiganlarining uzunligi 30-40 sm gacha boradi. Salplarning gavdasi yupqa. tiniq qobiq-tunika bilan o’ralgan. Shuning uchun ham hayvonni halqa singari o‘rab olgan tasmasimon muskullari tunikadan ko'rinib turadi. Salplar bu muskullarini oldindan orqaga ketma-ket qisqartirib, suvni kloaka teshigidan kuch bilan otib chiqaradi va o‘zi oldingi tomonga qarab harakatlanadi.Salplar sinfi vakillari jinsiy va jinssiz kurtaklanib ko’payadi. Jins- siz usulda ko'payishda yakka salp gavdasining orqa uchida maxsus o‘simta - stolon hosil bo'ladi, bu stolondan jinsli qiz individlar ketma-ket kurtaklanib, zanjirsimon koloniya hosil qiladi. Ular o‘z gavdasining tuzilishi jihatidan ona individga o'xshaydi lekin kichikligi bilan farq qiladi. Bunday salplarning har birida tuxumdon va urug'don bo'ladi. Lekin tuxum va urug* hujayralari bir vaqtda yetilmaydi. Ona individdagi urug'langan tuxumidan yosh individ paydo bo'ladi va o'sib stolon hosil qiladi. Bu rivojlanish jarayoni yana takrorlanadi.Salplar sinfiga bitta Haqiqiv salplar (Desmomyaries) turkumi va 25 ta tur kiradi. Haqiqiy salplar turkumi ayrim turlarining uzunligi 5-15 sm bo'ladi. Salplar sinñ vakillari asosan issiq dengizkechiradi va 200-300 m chuqurlikda yashaydi
ga salplar faqat Tinch okeanidan o'tadi. Bochkalilar sinfiga 2 ta avlod va bir necha tur kiradi. Bochkalilar uchun polimorf koloniya hosil qiladi. Ular dengizlarda koloniya holda erkin suzib yuruvchi hayvonlardir. Tanasi bochkasimon bo*lib, uzunligi 3 sm gacha yetadi Bochkalilaming rivojlanishi juda murakkab. Ular jinsiy va jinssiz gallanib ko‘payadi.
Appendikulyariyalar gavdasining uzunligi 0,5-3 mm dan. ayrim turlari 1-2 sm gacha borishi mumkin. Ular yakka-yakka holda erkin suzib yurib. hayot kechiruvchi primitiv qobiqlardan hisoblanadi. Appendikulyariyalarning xordasi hayoti davomida saqlanadi. Ularning tuzilishi assidiyalar lichinkasining tuzilishiga o‘xshaydi, undan asosan, ipsimon nerv tortmasi va dumi borliqni bilan farq qiladi. Dumi assidiya lichinkasi dumi singari. yonidan siqilgan bo‘lsa harn, lekin vertikal tekislik bo’ylab 0‘mashmay balki, gorizontal tekislik bo'ylab o'mashgan bo’ladi.
Appendikulyariyalarning haqiqiy qobig'i boMmaydi. QobigM murakkab tarkibiga ega dildiroq tiniq moddadan iborat. Bu modda hayvon tanasini o'rab turadigan uycha hosil qiladi. Appendikulyariyalar uychasini tashlab chiqib oqib ketishi va 1-1,5 soat ichida yangi uycha hosil qilishi mumkin. Dumi harakatlanishi tufayli suv uychasining filtrlovchi apparatiga o’tib, undan ogMz teshigi va halqum devoridagi ikki juft jabra teshiklari orqali tashqariga chiqib ketad' Jabra teshiklari devoridagi kapillyarlar orqali gaz alniashinuvi sodir boMadi. Halqum devorida endostil bo’lmaydi. Endostil suvdagi mayda organizmlar va organik qoldiqlarni filtrlashga yordam beradi. Jabraoldi bo‘shlig‘i va kloakasi boMmaydi. Anal teshigi qorin tomonida joylashgan, nerv nayi ustida yorugMik sezadigan ko'zchasi va muvozanat saqlash organi joylashgan. Appendikulyariyalarlar ham ger-mafrodit bo’lib, faqat jinsiy yo bilan ko‘payadi. Lichinkasining ogMz teshigi boMmaydi. Lekin xordasi va nerv nayi rivojlangan. AppendiKulyariyalar sinhning 60-100 ga yaqin turlari aniqlangan. Hamma okean va dengizlarda uchraydi. Asosan suvning yuza qismidagi planktonda hayot kechiradi. Appendikulyariyalar lichinkalik davrida ko payish qobiliyatiga ega va evolutsiya jarayonida yetuklik davrini yo'qotgan qobiqlilar bo’lishi mumkin. Lichinka xordalilarning embrional rivojlanishi va filogeniyasini
o'rganishda rus olimlari A.O. Kovalevskiy ( 1840-1901) va A.N. Severtsovlaming (1866-1936) xizmatlari katta. Tunicata sinfi e’lon qilingandan yarim asr o“tgach
( 1868- 1871) professor A.O. Kovalevskiy qobiqlilarning ayrim vakillarini embrión rivojlanishini o'rganib. ularn (assidiyalar) xuddi lansetniklarga 0‘xshab taraqqiy etishini aniqlaydi. Lichinka xordalilarning erkin suzib yuruvchi lichinkalarida xordali hayvonlarga xos bo’lgan. ko'plab belgilar. ya'ni nerv sistemasining nay shaklida bo’lishi, xorda va segmentlarga boMingan muskullarining borligi ro’y-rost ko'rinishini hisobga olib, chordalilarga kiritilishi kerakligini ta’kidlaydi. Keyinchalik qobiqlilar bir joyda o'troq hayot kechirishga o'tganligi munosabati bilan gavdasi ancha soddalashgan, ya'ni nerv sistemasi, sezgi organlari, xordasi va muskullari asta-sekin yo’qolib borib regressiyaga uchragan. 0 ‘troq holga o'tishi munosabati bilan bu hayvonlarning boshqa organlari progressivlashgan, ya'ni qobig‘i qalinlashib tez o'sgan, jabra apparati yaxshi rivojlangan. ko'payishida ular faqat jinsiy usulda ko'paymasdan. balki kurtaklanish yo'li bilan jinssiz usulda ham ko'payishiga o'tgan. Shunday qilib. yashash shareit va tashqi muhitning o‘zgarishi bilan ular organizmining tuzilishida va funksiyasida ham o‘zgarishlar ketgan. Boshskeletsizlar haqiqiy dengiz hayvonlari bo'lib, ko’pchilik turlari suv tubida hayot kechiradi. Bu kenja tip vakillari hayoti davomida xordalilar tipining tuzilishi xususiyatlarini saqlab qoladi. Ana shu sababdan boshskeletsizlar xordalilarning kelib chiqishini tushuntirishda katta ahamiyatga ega. Boshskeletsizlar kenja tipi 30 ga yaqin turdan iborat yagona Xordaboshlilar (Cephalochordala) sintni o‘z ichiga oladi. Boshskeletsizlar Icenja tipining vakillaridan lansetniklar Atlantika. Tinch va Hind okcanlari va ular bilan bog’liq bo'lgan tropik va o'rtacha iqlimli dengizlarda, shu jumladan Qora dengizda ham tarqalgan. Lansetniklar odatda sohil yaqinidagi suv tubida hayot kechiradi. Lansetnikni birinchi marta P.S. Pallas 1774-yilda tasvirlab bergan. Lekin olim uni mollyuskalar tipiga kiritgan. Keyinchalik ayrim zoolog olimlar lansetnikni baliqlar sinfiga kiritishakan. Faqat embriolog A.O. Kovalevskiy lansetnikni haqiqiy xordali hayvon ekanligini va u lichinka xordalilar bilan umurtqalilar kenja tiplari o'rtasida turuvchi oraliq forma ekanligini ko'rsatib berdi. Bu sinf lansetniklar (Branchiostoma) va simmetriyasizlar (Asy>mmetnm) urug'larini o‘z ichiga oladi. Keyingi urug' vakillarining tanasi asimmetrik tuzilishga ega. Ulaming kattaligi 5 sm ga yaqin bo'lib, jinsiy bezlari tanasining o‘ng tomonida joylashganligi va suzgich qanotlarining tuzilishi bilan haqiqiy lansetniklardan farq qiladi. Boshskeletsizlardan Qora dengizda tarqalgan Yevropa lansetnigi Branchiosloma lanceolatum yaxshi o'rganilgan. Tashqi tuzilishi va hayot kechirishi. Lansetnikning uzunligi 5-8 sm keladi. U dengizning sayoz qismida qumga ko'milib, hayot kechiradi. Qumdan hayvonning faqat oldingi qismi chiqib turadi. Suv yuzasidan suv tubiga cho'kayotgan mayda organik qoldiqlar bilan oziqlanadi. Lansetnikning bosh qismi rivojlanmagan, cho'ziq tanasi ikki yon tomonidan siqilgan. oldingi va keyingi tomonlari ingichkalashgan bo'ladi.
Lansetnik tanasining oldingi uchida pastga qaragan va sezuvchi (o‘simta) qamragichlar bilan o'ralgan katta og*iz oldi voronkasi bo'ladi. Lansetnikning orqa qismida bo'yiga tomon cho‘zilgan pastgina yelka suzgich qanoti mavjud. Dumi keng suzgich qanoti bilan o’ralgan bo'lib. shaklan nayza yoki tibbiyot asbobi-lantsetga o'xshaydi. Uning nomi ham shundan olingan. Qorin tomonining orqa qismida dumosti su/gich qanoti o'rnashgan. Og'iz oldi voronkasining oxirida, gavda pastki bo'lagining ikki yon tomonida bir-biriga parallel o‘rnashgan ikkita metaplevral burma bo'lib. bu burmalar gavdaning orqa uchiga ancha yaqinroq qismida bir-birlariga qo'shilib ketadi. Shu burmalarning qo'shilgan % yerida jabra oldi bo'shlig'i yoki atrial bo'shliqni tashqi muhit bilan bog'lovchi atriapor bor. Atriapordan uzoqroqda va gavdaning biroz chaproq tomonida-orqa chiqaruv teshigi joylashgan. Orqa, dum va qorin suzgichlari teri burmalaridan hosil bo'lgan. Lansetnikning tanasi oqish tusda. Teri qoplami. Hamma yuqori xordalilar singari. lansetnikning teri qoplami ham ikkita: sirtqi epidermis va ichki korium qavatidan iborat. Lekin umurtqalilarnikidan farqli ravishda, lansetnikning epidermisi xuddi umurtqasizlamikidek bir qavat bo'lsa, koriumi asosan yopishqoq to'qimadan iborat.
Muskul sistcmasi. Lansetnik muskullari tasmaga o'xshab tanasining ikki yoni bo'ylab joylashgan. Muskul tasmalari biriktiruvchi to'qimadan iborat yupqa to‘siqlar-mioseptalar yordamida qator bo'lib joylashgan miomerlar (segmentlar)ga ajralgan. Muskullar qorin tomonida va suzgich burmalari asosida ham bo'ladi. Lansetnik ana shunday muskullari yordamida tanasini to'lqinsimon harakatlantirib
yonboshida suzadi. tanasini egib turli harakatlar qiladi yoki qumga ko'milib oladi. Uni bezovta qilinganda qumdan chiqib biroz suzadi va yana qum ichiga kirib ketadi.
Nerv sistemasining qolgan qismi zichlashib, nerv tugunchasiga
Lichinkalik davrida shakllanib kelayotgan tashqi tunika qavati iuda tez o’sadi. Halqumi va orqa ichak ochiladigan atrial bo'shliq katlalashadi. jabra yoriqlarining soni ko'payadi. Og'iz va anal teshiklari yuqoriga joylashadi. Natijada harakatchan lichinka harakat qilmay bir joyda yashaydigan qopsimon voyaga yetgan assidiyaga aylanadi va tashqi tomondan qalin qobiq-tunika bilan o'ralib oladi. Assidiyalar kurtaklanish orqali jinssiz yo‘l bilan ham ko‘payadi. Bunda ulaming qorin tomonida kurtak hosil qiluvchi stolon deb ataladigan botma hosil bo'ladi. Shu bo'rtmada kurtaklar paydo bo'ladi va assidiyaning barcha organlari ushbu kurtaklardan yuzaga keladi. Yakka assidiyalarda kurtak stolondan ajralib chiqib. yakka assidiyalarga aylanadi. Koloniya bo*lib yashaydigan assidiyalarda esa kurtak ajralmasdan ona assidiyalarda qoladi. Shunday qilib, lichinka xordalilar yoki qobiqlilar tuban darajadagi xordalilaming regressiv tarmog’I hisoblanadi. Bular tuzilishining ontogenezida ham, filogenezida ham soddalashib boradi. harakat qilib hayot kechirish usulidan bir joyga yopishib. hayot kechirish usuliga o'tgan hayvonlardir.
Assidiyalar sinfi sistematikasi. Assidiyalar sinfiga 1000 dan ortiq tur. 100 ga yaqin urug' va 2 ta turkum: yakka assidiyalar va murakkab assidiyalar kiradi.
Yakka assidiyalar (Monascidiae) turkumining vakillari 2-3 mm dan 40-50 sm gacha uzunlikda bo'ladi. Bu turkumning orasida harakatchan turlari ham uchraydi. Masalan: sharsimon assidiya (Waster ascidia) ana shunday harakatchan assidiyalar turiga k¡+ radi va ular suv tagi bo'ylab harakat qiladi. Murakkab assidiyalar (Synascidia) turkumi vakillarining kolonial kurtaklaridan rivojlangan assidiyalar ona assidiyalar bilan tutashadi. Bunday assidiyalarda. bir nechtasi tashqaridan umumiy parda bilan o‘rab olinadi va ularda bitta umumiy kloaka bo'ladi. Murakkab
assidiyalarda urug’lanish koloniyalar o'rtasida yuzaga keladi. Chunki ona koloniya bilan qiz koloniya o'rtasida urug'lanish bo’lmaydi.Assidiyalar barcha dengiz va okeanlarda tarqalgan. Ayrim dengizlarda 1metr kvadratda 8-10 mingtagacha assidiya yashaydi. I gektar joyda esa assidiyalardan 300 kg gacha klctchatka olinadi.
Hayvonlarni qo`riqlash va ulardan to`g`ri foydalanishsa qo`riqxonalar, buyurtmaxonalar, “Qizil kitob” va 1997 yil 26 dekabrda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining sessiyasida qabul qilingan “O`zbekiston Respublikasi hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida”gi Qonun katta ahamiyatga ega.
Olovtanlilar (Pyrosomidae) sinfiga bitta Olovtanlilar (Pyrosomata) turkumi kiradi. Olovtanlilar turkumi vakillarida zigotadan assidiyasimon koloniya asoschisi rivojlanadi. Undan kurtaklanish yo’mi bilan to'rtta olovtanlilardan tashkil topgan guruh hosil bo'ladi va ular umumiy qobiq-tunika bilan o'ralgan. Olovtanlilar koloniyasidagi har bir a’zosi halqumining oldingi qismida yorituvchi hujayralar guruhi bor. Bu hujayralarda yorug'lik chiqaruvchi simbiotik bakteriyalar yashaydí. Yetuk olovtanli koloniyaning uzunligi. odatda 20-40 sm dan 3-4 metr va hatto 30 metrgacha boradi. Undagi har bir olovtanlining o'lchami 3-5 mm ni tashkil qiladi. 10 dan ortiq turlari bor. Salplar erkin suzib yuruvchi yakka va koloniya bo'lib. pelagik hayot kechiruvchi qobiqlilardan hisoblanadi. Voyaga yetganlarida durm va xordasi boMmaydi. Ularning gavdasi shaklan bodringga o‘xshash cho'ziq yoki bochkaga o‘xshash bo'ladi. Gavdasining oldingi uchida keng og’iz teshigi va keyingi uchída kloaka o'mashgan. Yakka yashaydigan turlarining uzunligi 5-15 sm gacha, koloniya bo’lib yashaydiganlarining uzunligi 30-40 sm gacha boradi. Salplarning gavdasi yupqa. tiniq qobiq-tunika bilan o’ralgan. Shuning uchun ham hayvonni halqa singari o‘rab olgan tasmasimon muskullari tunikadan ko'rinib turadi. Salplar bu muskullarini oldindan orqaga ketma-ket qisqartirib, suvni kloaka teshigidan kuch bilan otib chiqaradi va o‘zi oldingi tomonga qarab harakatlanadi. Salplar sinfi vakillari jinsiy va jinssiz kurtaklanib ko’payadi. Jinssiz usulda ko'payishda yakka salp gavdasining orqa uchida maxsus o‘simta - stolon hosil bo'ladi, bu stolondan jinsli qiz individlar ketma-ket kurtaklanib, zanjirsimon koloniya hosil qiladi. Ular o‘z gavdasining tuzilishi jihatidan ona individga o'xshaydi lekin kichikligi bilan farq qiladi. Bunday salplarning har birida tuxumdon va urug'don bo'ladi. Lekin tuxum va urug’ hujayralari bir vaqtda yetilmaydi. Ona individdagi urug'langan tuxumidan yosh individ paydo bo'ladi va o'sib stolon hosil qiladi. Bu rivojlanish jarayoni yana takrorlanadi. Salplar sinfiga bitta Haqiqiv salplar (Desmomyaries) turkumi va 25 ta tur kiradi.Haqiqiy salplar turkumi ayrim turlarining uzunligi 5-15 sm bo'ladi.

Xulosa
Birinchidan, xordalilar hayvonlarning eng yuksak darajada taraqqiy etgan va murakkab tuzilgan guruhi bo`lib, har xil sharoitlarda yashaydi va Yer yuzining deyarli hamma joyida keng tarqalgan.
Ikkinchidan, xordali hayvonlar insonning xo`jalik faoliyatida katta ahamiyatga ega, chunki ular ichida oziq-ovqat mahsuloti, teri, jun, mo`yna beradigan turlari ko`p, boshqa maqsadlarda ham ishlatiladi. Umurtqalilar yangi hayvon zotlarini keltirib chiqarishda tabiiy manbaa bo`lib ham xizmat qiladi. Xonakilashtirish jarayoni uz-luksiz olib borilmoqda. Masalan, bizning ko`z oldimizda tulki, oq tulki, norka, maral bug`u, tuyaqushlar xonakilashtirilmoqtsa. Umurtqali hayvonlar qishloq va o`rmon xo`jaliklari, bog` va xiyobon zararkunandalariga qarshi biologik usul bilan ko`ra shda bebaho hisoblanadi. Xordali hayvonlar faqat foydali bo`libgina qolmasdan, bularning ba'zi turlari xo`jaliklarimiz uchun zararli hamdir. Masalan, yumronqoziqlar, sichqonlar, kalamushlar, chumchuqlarning ba'zi turlari vabo, tulyaremiya, entsefalit, brutsellez singari xavfli kasalliklarni tarqatuvchi bo`lib hisoblanadi.
Uchinchidan, xordalilar har doim ilmiy-tadqiqot ishlari uchun material bo`lib xizmat qilgan. Bu guruh misolida sistematika, qiyosiy anatomiya, zoogeografiya, embriologiya, ekologiya, paleontologiya, filogeniya, evolyutsion nazariya kabi fanlarning qonuniyatlari va umumiy masalalari hal etilgan va hal etilmoqda.
“Umurtqalilar zoologiyasi” fanining navbatdagi vazifasi tabiatni muhofaza qilish va uning boyliklaridan to`g`ri foydalanish masalalari bilan bog`liq.
Yosh avlodning tabiatga do`stona munosabatda bo`lishi, uni sevishi, qo`riqlashi va undan oqilona foydalanishida qo`riqxona, zoologiya muzeylari, milliy bog`lar hamda hayvonot bog`larining roli nihoyatda katta va bu ishda umurtqali hayvonlar bebaho material hisoblanadi.
Hayvonlarni qo`riqlash va ulardan to`g`ri foydalanishsa qo`riqxonalar, buyurtmaxonalar, “Qizil kitob” va 1997 yil 26 dekabrda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining sessiyasida qabul qilingan “O`zbekiston Respublikasi hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida”gi Qonun katta ahamiyatga ega.