Assalomu alaykum!

Assalomu alaykum

MAVZU: “Kelurnoma” asari

REJA:

• Chingiy haqida ma’lumot
• “Kelurnoma” asariga tavsif

1. Muhammad yoqub chingiy (17 a. 2-yarmi — 18-asr boshlari, hindiston) — lugʻatshunos olim. Boburiylar sulolasi vakillaridan avrangzeb hukmronligidavri (1658—1707)da yashagan.

M. Yo. Ch. Tarjimai holi boʻyicha uning saroyda xizmat qilgani, "kelurnoma" nomli oʻzbekcha-forscha lugʻat tuzganidan boshqa maʼlumot mavjud emas.

M.Yo.Ch. "Kelurnoma"ni tuzishda 17-asrda hindistonda yashagan turkiyzabon aholining ogʻzaki nutqidagi lugʻaviy birliklarni qamrab olishga harakat qilgan. Bunday birliklarning aksariyati hozirgi oʻzbek tilida ham qoʻllansa, ayrimlari (arna, atan, acha, egachi, engak, but, ildirim va boshqalar) oʻzbek tili shevalarida uchraydi, baʼzi birlari esa arxaiklashib, hozirgi oʻzbek tilida qoʻllanmaydi.

2.Ushbu lugʻat 15 bobdan iborat boʻlib, uning 1 —14-boblarida 400 ga yaqin turkiy (oʻzbekcha) feʼllar arab alifbosi tartibida har biri 15 tagacha shaklda berilgan.

Уларда 400 дан ортик; туркий феъл шакллари берил­ган. Феъллар масдар шаклида (-maq/-mag аффикси билан), шу­нингдек, утган, хозирги-келаси хамда келаси замонда, булишли ва булишсиз куринишларида берилиб, хар кайсиси форсчага таржима кдлинган: uyqulamaq - xabidan, uyquladi - xabid, uyqu- laptur - xabida ast, uyqular - xahad xcibid, uyqulabdi - xabida bud, uyqulaydur - mixdbad, uyqulamadi - naxabid, uyqulamaptur naxabida ast, uyqulamas - naxahad xabid, uyqulamabdi - naxabida bud, uyqulamaydur — namixabad, uyqula - baxdb, uyqulama - maxab, uyqular-biz - mixabim та, uyqulamas-biz - namixdbim та сингари.

Боблар алифбо сирасидаги харфлар билан бошланувчи феъл- ларга аталган: биринчи боб - “алиф” х,арфи билан бошланув- чилар, иккинчи боб - “ба”, учинчиси — “та”, туфтинчиси - “чим”, шу кетма-кетликда ун туртинчи боб “йай” билан бошланувчи сузларга булинади. Х,ар кайси боб уз ичида фаслларга ажралади. Масалан, учинчи - “та” харфлилар бобининг биринчи фасли - tanimaq, иккинчи фасли - tanmaq, учинчи фасли - tonamaq, тур- тинчи фасли - tinmaq феълининг утган, хозирги-келаси хамда ке­ласи замондаги, булишли ва булишсиз куринишлари хакидадир. Жумладан, tani- феълининг формалари куйидагича: tanimaq, tanidi, taniptur, tanir, tanibdi, taniydur, tanimadi, tanimaptur, tanimas, tanimabdi\ tanimaydur, tani, tanima, tanir-biz, tanimas-biz.

Лугатнинг сунгги - ун бешинчи боби исмларга аталган булиб, улар маъносига кура гурухлаштириб чикилган. Бу боб тух- киз фаслдан иборат. Масалан, биринчи фасл - кук ва унинг билан боглик нарсалар, иккинчиси - ер ва унда жойлашган нарсалар, шундай кетма-кетликда охирги фасл - олмош, ёрдамчи суз ва кушимчалар хакида.

Лугатда бир маъноли сузлар, антонимлар, омонимлар, ёзилиши бир хил сузлар бир ерда, муайян изчилликда берилади. Масалан: quyas, kiinds, kiln - куёш; yasin, caqin, ildirim - чак;мок, яшин; yagis, yagmur - ёмгир; caga, qum - кум; qayun, qayiq - кайик; olarj, yaban, yazi - текислик, дашт; uy, okiiz - бука, хукиз; inak, siyir - сигар син­гари синонимлар лугатда кетма-кет келтирилади. Ёки: erta - эрта, кед - кеч сингари зид маъноли сузлар; ёки: кес - кеч (кечки пайт), кес - кечмок, феъл;

Яна бир жихaти, фасллар ичида сузларнинг кетма-кетлиги тартибсиз эмас, маъноларига караб олдинма-кетинликда берила­ди. Масалан, кариндош-уругчиликни билдирувчи сузларга ба­гишланган фаслда аввал тугушганлар (ulug ata, ata, aba, abaga (амаки), ulug aba (катта амаки), kicik aba (кичик амоки), ana, ulug ana, аса (она), aka, aga, ini, apa, egaci, jiyan, sirjil), сунг туйдан кейин шаклланган кайинбуйлар (qayin ata, qayin ana, qayin egaci, qayin sirjil, qayin ini, qayin aga), ундан кейин хотин билан боглик уруглар (qalinliq (келин), xatun (хотин), oglan (авлод), ogul, qiz), эр-хотинликдан келиб чшдан кариндошлар (kiyaw, ydzna (почча), qusarta (севгили), abusqa (эр), ег), карин- дош-уругларнинг умумий номлари (qarindas, urug, atdka (эркак тарбиячи), ataliq (ота томондан богланиш), enaga) ва бощкалар келади.

E’tiboringiz uchun raxmat!

Tuzuvchilar: Almardanova Jamila, Xoliqulova Maqsuda