Asosiy vositalar va asosiy vositalarni kirim-chiqimini hisobga olish

Asosiy vositalarning kirim va chiqim hisobi

Korxonaga asosiy vositalarning kirim qilinishi bo’yicha operatsiyalar qabul qilish-topshirish dalolatnomalari (AV-1- shakl) bilan rasmiylashtiriladi.
Asosiy vositalarni qabul qilish quyidagi manbalardan:
* ko’rish (pudrat va xo’jalik usulida);
* sotib olish (boshqa korxonalar va aholidan);
* ta’sischilardan, xomiylardan, hamkorlardan olish;
* uzoq muddatli ijaraga olish;
* bog’lar barpo etish;
* yosh mollarni asosiy podaga o’tkazish va hokazolardan.
Asosiy vositalarning yangi qurilgan ob’ektlari (binolar, inshootlar va uzatish qurilmalari)ning o’z vaqtida kirim qilinishini belgilangan tartibda imzolangan ob’ektlarni qabul qilish dalolatnomalaridagi sanani ob’ektni balansga qabul qilib olish bo’yicha hisobga olish yozuvidagi (13-jurnal order) sana bilan solishtirish orqali aniqlash zarur.
Asosiy vositalar kirimini tekshirishda, ularni sotib olishning iqtisodiy samaradorligi va maqsadga muvofiqligini, shuningdek, o’z vaqtida kirim qilinishini tekshirish ayniqsa muhimdir, chunki ushbu talabning buzilishi amortizatsiya va eskirishning hisobga olinmasligiga, chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) va moliyaviy natijalarning buzilishiga, ob’ektning yaroqliligi koeffitsentlarini noto’g’ri aniqlashga olib keladi.
Asosiy vositalarning o’z vaqtida kirim qilinganligi ob’ekt kirim qilinishi dalilining 01-" Asosiy vositalar" hisobi bo’yicha jurnal orderlarda aks ettirilishi sanasini birlamchi hujjatlarda (qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, tekinga berish haqidagi bildirishnomalar, inventar daftarlari va boshqalar) ko’rsatilgan sana bilan solishtirish orqali aniqlanadi.
Korxona ichida asosiy vositalarning joyi o’zgarganda buning iqtisodiy maqsadga muvofiqligini tekshirish zarur, chunki ob’ektning joyi o’zgarganda montaj va qayta montaj qilish bilan bog’liq ko’zda tutilmagan bekor turib qolishlar, qo’shimcha xarajatlar va boshqacha tarzdagi boy berishlar paydo bo’lishi mumkin.
Asosiy vositalar hisobini tashkil qilish va ularning saqlanishini nazorat qilishni ta’minlash uchun, inventar ob’ektini foydalanishda ekanligidan yoki zahiraligidan qa’ti nazar, ularning har biri bo’yicha asosiy vositalarni balansga qabul qilinganda tegishli inventar raqami beriladi va yozib qo’yiladi. Inventar raqami ob’ektning joyi o’zgarishi va hisobdan chiqib ketishiga oid bo’lgan barcha hujjatlarda keltirilishi kerak.
Asosiy vositalarning analitik ob’ektlari bo’yicha hisobga olish inventar daftarlarida (AV-6, 7, 8, 9 -shakllarda) yoki inventar daftarlarda tashkil etilishi kerak. Asosiy vositalarni ular ishlatiladigan joylar bo’yicha hisobga olish esa, AV-13 -shaklli inventar ro’yxatlarda tashkil etilganligini aniqlaydi.
Asosiy vositalarning tushishi, joyi o’zgarishi va saqlanishi ta’minlanishi hisobda to’g’ri aks ettirilganligini tekshirishda buxgalteriya yozuvlarining to’g’riligiga alohida e’tibor berish zarur.
Asosiy vositalarning foydalanish joyi va moddiy javobgar shaxslar bo’yicha analitik hisobini ta’minlash uchun asosiy vositalarning ichki joyi o’zgarishi AV -2 -shakli bo’yicha AV-13 -shakldagi inventar ro’yxatida tegishli yozuvlar qayd etiladi. Asosiy vositalar sotib olinganda davlat korxonalaridan va xususiy korxonalardan, aholidan shartnomaga asosan kelishilgan baholarda qabul qilinadi. Asosiy vositalar xo’jalikning o’z mablag’lari hisobida olinadi.
Asosiy vositalar pudrat usulda yoki xo’jalik usulda ko’riladi. Ko’rilayotgan asosiy vositalarni balans qiymati imorat va inshootlarni ko’rish uchun sarf qilingan barcha xarajatlar yig’indisidan iborat.
Ular loyiha va smeta xarajatlari, qurilish materiallari qiymati, quruvchi tashkilotlarning xizmat haqi, KKS va hokazo.
O’z mablag’lari tushumiga doir masalalarni tekshirish bilan birga korxona ijaraga olingan ob’ektlarga ega ekanligi yoki yo’qligi, bu ob’ektlarga korxonaning ehtiyojlari, ular qancha muddatga olinganligini aniqlash zarur. Ijaraga olingan asosiy vositalarga analitik hisob registrlari sifatida inventar daftardan olingan ko’chirma xizmat qilishi kerak. Ko’chirma ijaraga olingan ob’ektlarni qabul qilish-topshirish dalolatnomalariga (AV-1) ilova qilinadi va bu 03-ijaraga olingan asosiy vositalar hisobida hisobga olinadi. Korxonaga joriy ijaraga olingan asosiy vositalar 001-Ijaraga olingan asosiy vositalar balansdan tashqari hisobda hisobga olinadi. Ijaraga olingan asosiy vositalarni tekshirishda, ularning balans hisobi yuritilishi aniqlanadi. SHartnoma shartlari o’rganiladi.
Auditor jismoniy va ma’naviy eskirishi, falokatlar, tabiiy ofatlar, foydalanishning texnik buzilishlari va boshqa sabablar oqibatida yaroqsiz holga kelgan asosiy vositalarni hisobdan chiqarish bilan bog’liq operatsiyalarni yalpi tekshiradi. Amaliyotda o’zlashtirib olish maqsadida yangi buyumlarni eskilariga almashtirib olish hollari uchrab turadi. Auditor bunday hollarda tugatish dalolatnomalari ma’lumotlarini (AV-4 -shakl) texnik hujjatlar ma’lumotlari (pasport, foydalanish qo’llanmalari va boshqalar) inventar daftarlardagi ma’lamotlar (AV-6, 7, 8, 9 -shakl) bilan taqqoslash, shuningdek, mazkur ob’ekt ishdan chiqqunga qadar hisobda bajarilgan yozuvlarni o’rganish yo’li bilan aniqlashi mumkin.
YAroqsiz holga kelgan binolar, inshootlar, mashinalar, asbob-uskunalar va boshqa vositalarni hisobdan chiqarish tartibi haqidagi namunaviy yo’riqnomaga muvofiq asosiy vositalarni hisobdan chiqarish huquqi korxonaning o’ziga berilgan.
Asosiy vositalarning yaroqsizligini, ularni tiklash uchun tuzatib bo’lmasligi va samarasizligi bilan bog’liq zarur hujjatlarni rasmiylashtirish uchun korxonalarda rahbarning buyrug’i bilan bosh muxandis yoki javobgarlik yuklangan shaxslardan, shuningdek, jamoa tashkilotlari vakillaridan iborat tarkibda doimiy komissiya tuzilishi kerak.
Bu komissiya tomonidan tuzilgan asosiy vositalarni tugatish haqidagi dalolatnomalarda (AV-4-shakl) hisobdan chiqarish sabablari batafsil bayon qilinishi hisobdan chiqarilayotgan ob’ektni tuzatish yoki tiklashdan maqsad, chiqqan mol-mulkni tugatishdan olingan materiallar ko’rsatilishi kerak.
Auditor falokatlar oqibatida asosiy vositalarni hisobdan chiqarish dalolatnomasini tekshirishda falokat to’g’risida dalolatnoma nusxasi mavjudligini, shuningdek, falokat keltirib chiqargan sabablar haqidagi yozma tushuntirish, aybdor shaxslarga nisbatan ko’rilgan choralarni nazorat qilishi kerak.
Auditor ob’ektlar korxona rahbari ko’rib chiqmagan va tasdiqlamagan dalolatnomalar bilan hisobdan chiqarilganligi bor-yo’qligini tekshiradi.
Auditor asosiy vositalarning noto’g’ri va muddatdan ilgari hisobdan chiqarilishi dalillarini, zararlar summasining va aybdor shaxslarni aniqlashi zarur. SHundan so’ng asosiy vositalarni tugatish operatsiyalarining hisobda to’g’ri aks ettirilganligini tekshiradi.
Asosiy vositalarning hisobga olinishi, ularning holati, harakati va ulardan foydalanish samaradorligini tekshirish natijalari bo’yicha oraliq dalolatnomalar tuzadi.