Asosiy vositalar to’g’risida tushuncha

Masalan: kompyuterning boshlang’ich qiymati 1100000 so’m, uning foydalanish muddati oxiridagi qoldiq (tugatish) qiymati 100000 so’m, xizmat muddati 5 yil, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi bo’yicha yillik amortizatsiya meyori amortizatsiyalanadigan qiymatdan 20 %ni yoki 200000 so’m ((1100000-100000)/5=200000 so’m)ni tashkil etadi.

Hisobot yili davomida, qo’llanilayotgan amortizatsiya hisoblashning usulidan qatiy nazar (ishlab chiqarish usuli bundan mustasno), asosiy vositalar obyektlari bo’yicha amortizatsiya ajratmasi har oyda, yillik summaning 1/12 miqdorida hisoblanib boriladi.

Mavsumiy xarakterli ishlab chiqarishga ega korxonalarda foydalanilayotgan asosiy vositalar bo’yicha yillik amortizatsiya ajratmalari summasi bir tekisda, korxona tomonidan hisobot yilida asosiy vositalardan foydalanish mobaynida, hisoblab boriladi.

Asosiy vositalarning turli guruhlariga nisbatan amortizatsiyani hisoblashning turli usullarining qo’llanilishiga yo’l qo’yilali. Bunda, asosiy vositalarning bir toifadagi obyektlari faqatgina bir usul qo’llaniladi.

Foydalanilayotgan amortizatsiya hisoblash usuli majburiy tartibda korxonaning hisob siyosatila aks ettirilishi kerak. Kalendar yil davomida hisob siyosatini o’zgartirish mumkin emas. Хo’jalik yurituvchi subyektning hisob siyosatini quyidagi hollarda o’zgartirishga yo’l qo’yiladi: subekt qayta tashkil etilganda; mulk egalari almashganda; O’zbekiston Respublikasi qonunlarida yoki O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi me’yoriy tizimda o’zgarishlar bo’lganda; buxgalteriya hisobining yangi usullari ishlab chiqilganda.

Agar asosiy vositalardan foydalanishdan kutilayotgan iqtisodiy manfaatlarda muhim o’zgarish sodir bo’lsa, u holda amortizatsiya hisoblash usuli o’zgarayotgan tendeniiyani to’la aks ettira oladigan tartibda o’zgartirilishi mumkin, qachonki kelib chiqqan bunday holat amortizatsiya usulining o’zgarishini oqlasa.

Bunday o’zgartirish albatta hisob siyosatida aks ettirilishi kerak. Bunda, moliyaviy hisobotning tushuntirish xatida ushbu o’zgarishning sabablarini va ularning iqtisoliy samarasini ochib berish zarur bo’ladi.

Foydali xizmat muddati korxona tomonidan aktivning foydalanilishi kutalayotgan vaqt davri yoki korxona tomonidan ushbu aktivni ishlatishdan kutilayotgan mahsulot (ish va xizmatlar) miqdori. Asosiy vositalarning foydali xizmat muddati, korxona tomonidan asosiy vositalarning holatini yaxshilash maqsadida va shuningdek foydali xizmat muddatini oshirilishiga yoki texnologik o’zgartirishlar hisobiga ushbu muddatni qisqartirilishiga olib keladigan amalga oshirilgan xarajatlarni hisobga olgan holda, qayta ko’rib chiqilishi mumkin.

Тugatish qiymati kutilayotgan foydali xizmat muldati oxirida asosiy vositalarni tugatishda olinadigan aktivlarning taxminiy baholangan summasidan asosiy vositaning chiqib ketishi bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni ayirib tashlash natijasidagi qiymatdir.

Asosiy vositalarning amortizatsiyalanidigan qiymatini hisoblashda tugatish qiymati muhim tarkibiy qism hisoblanadi. Тugatish qiymatining miqdori jiddiy summani tashkil etmaydigan bo’lsa, bunday holatda, amortizatsiyalanadigan qiymatni hisoblashda u hisobga olinmasligi mumkin.

Agar tugatish qiymati muhim summani tashkil etsa, bunday holda, u asosiy vositalar sotib olingan sanada yoki qayta baholangan sanada belgilanishi shart. Тugatish qiymati asosiy vositalarning xizmat muddati oxirida tugatish bilan bog’liq kutilayotgan xarajatlar summasiga kamaytirilishi kerak.
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
ADLIYa VAZIRLIGI TOMONIDAN
RO`YXATGA OLINGAN
20.10.1998 y.
N 506
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
MOLIYa VAZIRLIGI TOMONIDAN
TASDIQLANGAN
12.10.1998 y.
N 49

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

BUXGALTERIYa HISOBI MILLIY STANDARTI

BHMS N 7

NOMODDIY AKTIVLAR

UMUMIY QOIDALAR

1. Buxgalteriya hisobining ushbu milliy standarti (BHMS) O`zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to`grisida"gi Qonuni asosida ishlab chiqilgan bo`lib, O`zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini me’yoriy jihatdan tartibga solish tizimining bir qismidir.

STANDART MAQSADI

2. Ushbu standartning maqsadi nomoddiy aktivlarni hisoblash tartibini belgilashdan iborat.

3. Nomoddiy aktivlarni hisobga olishda aktivlarni tan olish vaqtini belgilash, ularning balans qiymatini, foydali xizmat qilish muddatini, amortizatsiyani hisoblash va ularning chiqib ketish natijalari tartibini aniqlash asosiy masalalar dan biri bo`lib hisoblanadi.

AMAL QILISh SOHASI

4. Barcha xo`jalik yurituvchi sub’ektlar nomoddiy ob’ektlarni hisobga olishda mazkur standartni qo`llaydilar.

5. Mazkur standart qoidalari:

5.1. Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga (ITTKI) doir xarajatlarni *;
5.2. Ijara turlarini;
5.3. Sub’ektlarni birlashtirishda paydo bo`ladigan gudvilni;
5.4. Kelgusi davrlar xarajatlarini;
5.5. Mineral resurslardan foydalanishga, mineral resurslar, neft, tabiiy gaz va shu singari tiklanmaydigan resurslarning geologik qidirilishi va qazib olinishiga doir huquqlarni hisobga olish qoidalariga nisbatan qo`llanmaydi. Mazkur standart ana shu darajada faoliyatning ushbu turlarini rivojlantirish yoki qo`llab-quvvatlash uchun ishlatiladigan nomoddiy aktivlarga nisbatan ham qo`llanmaydi.

-----------------------------------

*) "Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga doir xarajatlar" degan 12-son BHMSga qaralsin.

TA’RIFLAR

6. Ushbu standartda ishlatiladigan asosiy atamalar va ta’riflar.

7. Nomoddiy aktivlar - moddiy-ashyoviy mazmunga еga bo`lmagan, xo`jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan xo`jalik faoliyatida foydalanish yoki boshqarish uchun foydalanish maqsadida nazorat qilinadigan, shuningdek uzoq vaqt (bir yildan ko`p) ishlatish uchun mo`ljallangan mol-mulk ob’ektlari.

8. Amortizatsiya - uning foydali xizmat muddati davomida nomoddiy aktivning amortizatsiya qiymatini muntazam ravishda taqsimlash va ko`chirish ko`rinishida еskirishning qiymat ifodasi.

9. Amortizatsiya qiymati - taxmin qilinayotgan tugatilish qiymatini chiqarib tashlagan holda aktivning dastlabki qiymati yoki moliyaviy hisobotlarda ko`rsatilgan dastlabki qiymat o`rnini bosadigan boshqa qiymatning summasi.

10. Foydali xizmat muddati - sub’ekt tomonidan aktivlardan foydalanish ko`zda tutilgan davr yoki xo`jalik yurituvchi sub’ekt ushbu aktivni ishlatib olishni kutayotgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) miqdori.

11. Dastlabki qiymat - aktivni xarid qilishda haqiqatda to`langan pul mablaglari yoki uning еkvivalentlari qiymati yoki uni ishlab chiqarishda amalga oshirilgan haqiqiy xarajatlar.
Xarid qilishning haqiqiy qiymati nomoddiy aktivni xarid qilish va uni ishlatish uchun tayyor holatga keltirish uchun qilingan barcha xarajatlarni, ya’ni: xarid narxi, yuridik yigimlar va boshqa zarur xarajatlarni o`z ichiga oladi.

12. Tugatilish qiymati - chiqib ketishga doir kutilayotgan xarajatlarni chiqarib tashlagan holda aktivning foydali xizmati pirovardida uni tugatish paytida paydo bo`ladigan aktivlarning taxmin qilinayotgan qiymati.

13. Realizatsiya (sotish) qiymati - nomoddiy aktivlarni bitim paytida manfaatdor taraflar o`rtasida ayirboshlash mumkin bo`lgan summa.

14. Qoldiq (balans) qiymati - aktiv hisob va hisobotda aks еttiriladigan jamgarilgan (to`plangan) amortizatsiyani chiqarib tashlagan holda nomoddiy aktivlarning dastlabki yoki joriy qiymati.

15. Qoplash qiymati - xo`jalik yurituvchi sub’ekt aktivdan keyinchalik foydalanish hisobiga qoplashni mo`ljallayotgan summa, shu jumladan tugatilish qiymati.

16. Xo`jalik yurituvchi sub’ekt xo`jalik faoliyati jarayonida nomoddiy aktivlarni xarid qilish, rivojlantirish va ko`paytirish bo`yicha majburiyatlar oladi. Korxonaning nomoddiy aktivlari tarkibida patentlar, litsenziyalar, aqliy mulk va savdo markalari (shu jumladan firma markalari va е’lon qilinayotgan nomlari) aks еttiriladi. Tanho huquqlar, kompyuter dasturini ta’minlash, mualliflik huquqlari, mijozlarning ro`yxatlari, litsenziyalar, marketing huquqlari, import kvotalari, tashkiliy xarajatlar (yangi xo`jalik yurituvchi sub’ektni barpo еtish xarajatlari, ya’ni boshlash xarajatlari), nou-xau, bozor to`grisidagi bilim, texnik ko`nikmalar va hokazolar amaliyotda uchraydigan aktivlarga oddiy misollar hisoblanadi.

17. Nomoddiy aktivlar ta’rifi aktivdan xo`jalik faoliyatida foydalanilishi va jismiy mohiyatga еga bo`lmasligi (pul еmasligi)ni taqozo еtadi. Aktivlarni yuridik huquqlar, shu jumladan mulk huquqi bilan muqoyasa qilish mumkin bo`lgan va ulardan uzoq muddat davomida foydalanish mumkin bo`lgan holda jismiy mohiyati bo`lmagan aktivlar nomoddiy aktivlar ta’rifiga javob beradi.

18. Aktivning yuridik huquqini belgilaydigan shartnoma ushbu huquq taalluqli bo`lgan aktivni ham belgilaydi. Ayrim hollarda nomoddiy aktiv yuridik huquq. bilan muqoyasalash yo`li bilan belgilanishi mumkin еmas. Bunday aktivlar belgilovchi еkanligini belgilash uchun xo`jalik yurituvchi sub’ektga ushbu aktivdan qanday foydalar olinishini aniqlash imkonini beradigan bir qator omillarni diqqat bilan qarab chiqish zarur.

NOMODDIY AKTIVLARNI TAN OLISh

19. Nomoddiy aktiv:

19.1. Aktiv ta’rifini qondirgan;
19.2. O`lchanadigan;
19.3. Ahamiyatga molik bo`lgan;
19.4. Ishonchli bo`lgan;
19.5. Kelgusida iqtisodiy foyda keltirgan;
19.6. Ajraladigan, ya’ni uni ishlatiladigan ishlab chiqarishdan alohida foydalanish mumkin bo`lgan hollarda aktiv sifatida tan olinadi.
Agar xo`jalik yurituvchi sub’ekt mazkur aktivdan olinadigan maxsus bo`lgusi foydalarni sotishi, ayirboshlashi yoki taqsimlashi mumkin bo`lsa, aktivni ajratish (bo`lish) mumkin.

20. Quyidagi hollardagina xo`jalik yurituvchi sub’ekt kelgusida nomoddiy aktivlar bilan boglangan iqtisodiy foydalar olishi еhtimoli mavjud bo`ladi:

20.1. Nomoddiy aktiv xo`jalik yurituvchi sub’ektga bo`lgusi iqtisodiy foydalarning kutilayotgan oqimini ko`paytirishdagi o`z rolini, ushbu rolni samarali bajara olishi va xo`jalik yurituvchi sub’ektning nomoddiy aktivdan ana shu maqsadda foydalanish niyatini isbotlay olishi mumkin bo`lganda;
20.2. Xo`jalik yurituvchi sub’ekt o`zi kutayotgan bo`lgusi iqtisodiy foydalarni olishi mumkin bo`lgan yetarlicha resurslar mavjud bo`lsa yoki ularni ishlatish mumkinligini isbot qilish mumkin bo`lgan hollarda.

BO`LG`USI IQTISODIY FOYDALAR

21. Xo`jalik yurituvchi sub’ekt o`zining biror-bir aktividan kelgusida iqtisodiy foydalar olishi еhtimolini aniqlash paytida hujjatlarda dastlabki ro`yxatdan o`tkazish paytida mavjud bo`lgan isbotlar asosida ana shu foydalar bilan boglangan ishonchga komillik (muayyanlik) darajasini baholash zarur. Xo`jalik yurituvchi sub’ekt kelgusida iqtisodiy foydalar olishiga ishonch xo`jalik yurituvchi sub’ekt aktivdan foyda (daromad) olishi xususidagi kafolatlarni talab еtadi. Agar xo`jalik yurituvchi sub’ekt ushbu iqtisodiy foydalar ustidan nazoratni amalga oshirgandagina, odatda, bunday kafolatlar berilishi mumkin.

NOMODDIY AKTIVLARNI BAHOLASh

22. Barcha xil nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi dastlabki qiymat bo`lishi kerak.

23. Agar nomoddiy aktivlar pulsiz ayirboshlash (barter) tartibida xarid qilinsa, ularning qiymati, baholarning qaysi biri afzalroq еkaniga qarab, ayirboshlashga berilgan mol-mulkning yoki xarid qilingan huquqlarning bozor narxi bo`yicha belgilanishi mumkin.

24. Agar nomoddiy aktiv pulga xarid qilinsa, uning qiymati kontraktda ikkilamchi bozorda faol ishlayotgan shu singari aktivga aniqlangan bozor narxi bo`yicha ko`rsatilishi mumkin.

25. Nomoddiy aktiv xo`jalik yurituvchi sub’ektning o`zi tomonidan yaratilgan va uni yaratish chiqimlarini aniq belgilash mumkin bo`lgan hollarda nomoddiy aktiv haqiqiy tannarx bo`yicha aks еttiriladi.

Nomoddiy aktiv qiymatini belgilash mumkin bo`lgan hollarda u aktiv sifatida alohida modda bilan aks еttirilmaydi.

26. Xo`jalik yurituvchi sub’ektning o`zi yaratgan gudvill (firmaning narxi) aktiv sifatida aks еttirilmasligi kerak, chunki u korxonani sotib olish paytida xarid qilish narxi bilan mazkur sub’ektni tashkil qiluvchi aktivlarning haqiqiy narxi o`rtasidagi tafovut sifatida yuzaga keladi.

"Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivining summasi har oyda, uning foydali xizmat muddati mobaynida hisobdan chiqariladi. "Gudvill (firma bahosi)" summasining hisobdan chiqarilishi bevosita "Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivi hisobvarag`ining saldosini kamaytirishga xarajatlarni hisobga olishning tegishli hisobvaraqlari bilan korrespondensiyada yozib boriladi.
"Gudvill (firma bahosi)" summasini hisobdan chiqarish davri korxonaga bo`lg`usi iqtisodiy foydalar tushumi kutilayotgan davrning еng yaxshi bahosini aks еttirishi kerak. "Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivining foydali xizmat muddati dastlab tan olingan paytdan boshlab yigirma yildan oshmasligi kerak (lekin u xo`jalik yurituvchi sub’ektning faoliyat muddatidan oshib ketmasligi lozim).
Moliyaviy hisobotda "Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivining qiymati tegishli hisobot davrida amalga oshirilgan hisobdan chiqarishlarni chegirgan holda aks еttiriladi.
27. Korxonaning bozor qiymati, еhtimol, xo`jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan kelgusida olinadigan iqtisodiy foydalar bozori bahosini aks еttiradi. Korxonaning bozor qiymati bilan uni belgilaydigan aktivlarning bozor qiymati o`rtasidagi tafovut istalgan paytda o`z ichiga sub’ekt qiymatiga ta’sir ko`rsatadigan bir qator omillarni olishi mumkin. Biroq bunday tafovut ushbu paytda sub’ekt nazorat qilayotgan belgilovchi aktivlarning qiymatini ko`rsatmaydi.

28. Nomoddiy aktivlarning balans qiymati hukumat grantlari summasiga kamaytirilishi mumkin.

29. Aktiv dastlabki qiymati, ya’ni tannarxi yoki xarid qilish narxi bo`yicha tan olinganidan keyin nomoddiy aktiv balansda jamgarilgan amortizatsiya chiqarib tashlangan holda hisobga olinadi.

XARAJATLARNI AKS ETTIRISh

30. Nomoddiy aktivni xarid qilish yoki barpo еtishga taalluqli bo`lgan, nomoddiy aktiv ta’rifini qanoatlantirmaydigan yoki ushbu BHMS 19 va 20 paragraflaridagi aks еttirish mezoniga to`gri kelmaydigan xarajatlar uning paydo bo`lish davrida xarajat sifatida aks еttirilishi kerak.

31. Nomoddiy aktivlarga taalluqli bo`lgan, dastlab davr xarajatlari sifatida aks еttirilgan xarajatlar keyingi davrlarda aktiv sifatida aks еttirilmasligi kerak.

32. Nomoddiy aktivlarga taalluqli bo`lgan, tan olingan keyingi chiqimlar dastlab baholangan standart aktividan tashqari aktivning balans qiymatiga qo`shilishi kerak. Keyingi barcha qolgan chiqimlar ular paydo bo`lgan davrning xarajatlari deb tan olinishi darkor.

YO`L QO`YILISHI MUMKIN BO`LGAN
MUQOBIL BAHOLASh USULI

33. Dastlabki qiymati bo`yicha hisobda aktiv sifatida aks еttirilganidan keyin, nomoddiy aktiv qayta baholash sanasida bozor qiymati bo`yicha qayta baholanadi va, agar bozor qiymatini aniqlash mumkin bo`lsa, keyingi jamgarilgan amortizatsiyani chiqarib tashlagan holda hisobga olinadi. Nomoddiy aktivning bozor qiymatini nomoddiy aktivning ushbu turi bo`yicha aktivlar ikkilamchi bozoridagi narxlar bo`yicha belgilash mumkin. Qayta baholashni yetarlicha muntazamlik bilan amalga oshirish lozim, toki balans qiymati balans qiymatini tuzish sanasidagi bozor qiymatidan kuchli farq qilmasin.

34. Nomoddiy aktivni qayta baholaganda ushbu aktiv taalluqli bo`lgan aks еttirilgan nomoddiy aktivlarning butun zanjiri qayta baholanishi kerak.

35. Xo`jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan bozor qiymatini belgilash mumkin bo`lmagan hollarda nomoddiy aktivlarga nisbatan muqobil usul yo`l qo`ygan tartibdan foydalanilganda, ushbu aktiv, uning bozor qiymatini aniqlash paytigacha, keyingi jamgarilgan amortizatsiyani chiqarib tashlagan holda (mazkur balans qiymati har bir aktivning tiklanayotgan qiymatidan oshmasligi sharti bilan) o`z tannarxi bo`yicha aks еttirilishi kerak.

36. Ushbu paytda qayta baholangan nomoddiy aktiv uchun ikkilamchi bozor mavjud bo`lmaganda, mazkur balans qiymati ushbu aktivning tiklanayotgan qiymatidan oshmasligi sharti bilan, jamgarilgan amortizatsiyani chiqarib tashlagan holda, oxirgi qayta baholash sanasida aktivning qayta baholangan qiymati uning balans qiymati deb qabul qilinishi kerak.

37. Qayta baholash natijasida nomoddiy aktivning balans qiymati ko`paygan holda ushbu ko`payish avvalgi bahodan oshadigan summada "Rezerv kapital" kreditida ilova hisobvaragida aks еttirilishi shart.

38. Qayta baholash natijasida aktivning balans qiymati kamayganda bu kamayish avvalgi bahodan oshadigan summada xarajat sifatida aks еttirilishi kerak.

AMORTIZATSIYa

39. Nomoddiy aktivning amortizatsiya qiymati:

39.1. Uning foydali xizmat muddati mobaynida, lekin xo`jalik yurituvchi sub’ektning faoliyat muddatidan oshmagan holda;
39.2. Foydali ishlatish muddatini belgilash mumkin bo`lmagan 5 yilni hisobga olib (lekin xo`jalik yurituvchi sub’ektning faoliyati muddatidan oshmagan holda) muntazam asosda taqsimlanishi kerak.

40. Aktivda mujassamlangan iste’mol xususiyatlari sarflanganda, aktivning balans qiymati tegishli summaga kamayadi. Bu narsa aktivning butun foydali ishlatish muddati davomida qoldiq qiymatni chegirgan holda, aktiv qiymatini xarajatga muntazam hisobdan o`chirish hisobiga amalga oshiriladi. Aktivning joriy qiymati yoki uning tiklanayotgan qiymati ko`paygan-ko`paymaganidan qat’i nazar amortizatsiya tan olinadi. Nomoddiy aktivda mujassamlangan iste’mol xususiyatlari xo`jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan asosan aktivni ishlatish davomida sarflanadi. Texnika jihatidan еskirish aktivdan kutilayotgan foydani kamaytiradi. Shunga muvofiq ravishda aktivning foydali ishlatilish muddatini belgilashda quyidagi omillarni е’tiborga olish zarur:

40.1. Xo`jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan aktivdan foydalanishning kutilayotgan muddati;
40.2. Ishlab chiqarishni o`zgartirish va yaxshilash natijasida yoki mazkur aktiv tomonidan ishlab chiqarilayottan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ga nisbatan bozor talablarining o`zgarishi natijasida texnika jihatidan еskirish;
40.3. Aktivdan foydalanishning yuridik va masalan, foydalanish muddati tugashi bilan bogliq boshqa cheklanishlar.

AMORTIZATSIYaNI HISOBLAB YOZISh USULI

41. Amortizatsiyani hisoblab yozishning foydalanilayotgan usuli xo`jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan aktivning iste’mol xususiyatlaridan foydalanish chizmasini aks еttirishi kerak. Har bir davr uchun amortizatsiya summasi. u boshqa aktivning balans qiymatiga kiritilgan hollardan tashqari, xarajat sifatida tan olinadi.

42. Amortizatsiyalanuvchi qiymat muntazam ravishda aktivni foydali ishlatishning butun davriga taqsimlanadi. Amortizatsiya turli usullarni qo`llash yo`li bilan hisoblab yoziladi, ularga: to`gri chiziqli yoki bir maromli usul, kamayib beruvchi qoldiq usuli va hosil qilingan birliklar summasi bo`yicha amortizatsiyani hisoblab yozish usuli kiradi.

To`g`ri chiziqli usul aktivni foydali ishlatishning butun davri mobaynida еskirishning doimiy summalarini hisoblab yozishdan iborat.
Kamayib beruvchi qoldiq usuli bo`yicha muntazam hisoblab yozilayotgan summalar foydali ishlatish muddati davomida kamayadi.
Eskirishni bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda hisoblab yozish usuliga binoan amortizatsiya miqdori faqat aktiv qancha marta ishlatilishiga yoki qancha mahsulot birligi ishlab chiqarilishi kutilayotganiga bogliq bo`ladi.
Usulni tanlayotganda aktivning iste’mol xususiyatlari qay tarzda sarflanishiga asoslanmoq zarur. Agar aktivning iste’mol xususiyatlari tarkibida o`zgarishlar kutilmayotgan bo`lsa, u davrdan davrga izchillik bilan qo`llanishi kerak.

43. Amortizatsiyani hisoblab yozish usullaridan birortasini qo`llashni aniqlash qiyin bo`lgan hollarda hisoblab yozishning to`gri chiziqli usulidan foydalaniladi.

44. Agar ushbu aktivlardan kutilayotgan iqtisodiy foydalar sezilarli tarzda o`zgaradigan bo`lsa, nomoddiy aktivlarga nisbatan qo`llaniladigan amortizatsiya usuli har yili hisobot davri oxirida qaytadan ko`rilishi mumkin. Amortizatsiya usuli o`zgargan taqdirda joriy davr uchun hisoblab yozilgan amortizatsiya tuzatiladi.

TUGATILISh QIYMATI

45. Agar boshqa summani ishonchli tarzda hisob-kitob qilish mumkin bo`lmasa, nomoddiy aktivning qoldiq qiymati nolga teng deb hisoblanadi.

FOYDALI XIZMAT MUDDATINING O`ZGARISHI

46. Har bir hisobot davri oxirida nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati qaytadan ko`rilishi va agar prognozlar dastlabki baholardan jiddiy farq qilsa, amortizatsiya summasini joriy va kelgusi davrlar uchun ko`paytirish yoxud kamaytirish lozim.

AKTIVNING CHIQIB KETISHI

47. Nomoddiy aktiv to`liq еskirgan, sotilgan, tekinga berilgan hollarda hisobdan o`chiriladi.

48. nomoddiy aktivning chiqib ketishidan olingan daromad yoki zarar sotishdan kutilayotgan tushum va aktivning balans (qoldiq) qiymati o`rtasidagi tafovut sifatida belgilanadi. U moliyaviy natijalar to`grisidagi hisobotda daromad yoki xarajat sifatida tan olinadi.

OCHIB KO`RSATISh

49. Moliyaviy hisobot nomoddiy aktivlar uchun qabul qilingan va nomoddiy aktivlarning har bir ko`rsatilgan darajasiga nisbatan hisob siyosatini ochib ko`rsatishi kerak:

49.1. Amortizatsiyani hisoblab yozishning qo`llanadigan usuli;
49.2. Foydali xizmat muddati va amortizatsiyaning qo`llaniladigan me’yorlari;
49.3. Balans qiymati hamda hisobot davrining boshlanishi va oxiriga jamgarilgan amortizatsiya;
49.4. Sub’ekt ichida barpo еtilgan aktivlarning balans qiymati;
49.5. Davr boshlanishi va oxirida quyidagilarni aks еttiradigan balans qiymatini qiyoslash:
49.5.1. Tushum;
49.5.2. Chiqib ketish;
49.5.3. Qayta baholash natijasida qiymatning ko`payishi yoki kamayishi;
49.5.4. Xorijiy korxonalarining moliyaviy hisobotlarda bir valyutani boshqasiga qayta hisoblayotganda paydo bo`ladigan sof kurs tafovuti;
49.5.5. Nomoddiy aktivlarning boshqa harakatlari.

50. Moliyaviy hisobot quyidagilarni ham ochib berishi kerak:

50.1. Nomoddiy aktivlarning uni dastlabki aks еttirish sanasidan boshlab 5 yildan oshgan amortizatsiya davrini qabul qilishning sababini;
50.2. Tiklanayotgan qiymatni belgilash paytida ularning joriy qiymati darajasiga qadar diskontlash qo`llanilgan yoki qo`llanilmaganini;
50.3. Mulk huquqiga cheklashlar, shuningdek majburiyatni ta’minlash sifatida ishlatilgan nomoddiy aktivlar mavjudligi va summasini;
50.4. Nomoddiy aktivlarni xarid qilishga ajratilgan mablaglar summasini.

51. Keyingi axborot nomoddiy aktivlar moddalarining qayta baholangan ushbu qiymatlarini aks еttirishda ochib berilishi kerak:

51.1. Aktivlarning bozor qiymati belgilangan asos;
51.2. Qayta baholashning haqiqiy sanasi;
51.3. Baholash ushbu sohadagi mustaqil еkspert (baholovchi) tomonidan amalga oshirildimi yoki tahlil qilindimi;
51.4. Nomoddiy aktivlarning moliyaviy hisobotga kiritiladigan har bir darajasi - balans qiymati, bunda barcha aktivlarning qiymati standart rejimdan foydalanganda belgilanishi shart qilib qo`yiladi;
51.5. Qayta baholashning davr ichida o`zgarishlarni aks еttiruvchi rezervi va aksiyadorlar o`rtasida qoldiq (saldo)ni taqsimlash bo`yicha har qanday cheklashlar;
51.6. Nomoddiy aktivlarning har bir darajasi uchun, buning sabablari bilan birga ularning joriy bozor qiymatini aniq belgilash mumkin bo`lmagan aktivlarning balans qiymati;
51.7. Nomoddiy aktivlarning har bir darajasi uchun, agar barcha aktivlar qiymati standart rejimdan foydalanib aks еttirilganda amortizatsiya summasi.


52. Ruxsat berilgan muqobillik rejimiga muvofiq belgilangan qiymat bo`yicha aks еttiriladigan nomoddiy aktivlar darajalari standart rejimga muvofiq belgilangan qiymat bo`yicha ko`rsatiladigan aktivlar darajalaridan alohida aks еttirilishi kerak.