Asosiy vosiтalar hisobi

Dt Eskirish summasi
(eski tom, 12.000.000 * 80%) 9.600.000
Dt Qayta qurish xarajatlari 2.400.000
Kt Bino (eski tom) 12.000.000

Binoning yangilangan qismi (yangi tom) qiymatini buxgalteriya yozuvlarida quyidagicha o’tkazma bilan rasmiylashtiriladi hisobi:

Dt Bino (yangi tom) 6.000.000
Kt Pul mablag’lari 6.000.000

Zarar asosiy vositaning boshlang’ich qiymatning eskirish hisoblanmay qolgan qismini ifodalaydi. Demak ko’rinib turibdiki, bu usulni qo’llash uchun asosiy vositaning almashtirilayotgan eski komponentning qiymati va mos ra-vishda hisoblangan eskirish darajasi aniq bo’lishi kerak yoki nisbatan aniqlash imkoniyati mavjud bo’lishi kerak.

Aktiv hisobvarag’ining oshishi. Aktivlar hisobvarag’ining oshishi tamoyili eski aktivning qiymati va jamlangan eskirish summasi to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud bo’lmaganda qo’llaniladi. Holatini yaxshilash xarajatlari aktivlar hisob-varag’iga debetlanadi. Almashtirilishi zarur bo’lgan bir aktivning qiymati va jamlangan eskirish hisobvarag’idan chiqarilib yuborilmaydi, chunki uning haqi-qiy qiymatini hisoblash murakkab tuyuladi. Bu usulni qo’llashning natijasi bo’-lib, umumiy qiymatning va jamlangan eskirishning oshirilgan baholanishi hisoblanadi. Asosan, eski aktivning balans qiymati ayirboshlash vaqtida nis-batan past bo’ladi. Agarda komponentning eskirishi uni ayriboshlashga olib kel-sa, unda amortizatsiya darajasini qayta ko’rib chiqish zarur.
3. Qo’shimchalar kiritish. Mavjud asosiy vositalarga qo’llanadigan uzay-tirish, oshirish va kengaytirish ishlari bilan bog’lik xarajatlar asosiy vosi-talarga qo’shimchalar kiritish xarajatlari deb tavsiflanadi. Misol tariqasida, mavjud binoga qo’shimcha qanot yoki xonaning qurilishi. Qo’shimchalar kiritish kapital xarajatlar hisoblanadi va asosiy vositalarning tannarxiga olib bori-ladi.
Ma’lumki, bir qator korxonalar ishlab chiqarish bino va inshootlarini atrof muhitning ifloslantirmaslik maqsadida maxsus qurilmalar bilan jihozlaydilar. Ba’zi hollarda bu qurilmalarining qiymati atrof - muhitni ifloslantiruvchi dastgohlar qiymatidan ko’proq ham bo’ladi. Bunday hollarda bu asboblar qiymati alohida kapitallashtiriladi va asosiy vositalarga qo’shimchalar kiritish sifatida eskirish hisoblab boriladi.
4. Qayta o’rnatish va tartibga solish. Ma’lumki, asosiy vositalarning samaradorligini oshirish maqsadida qayta o’rnatish maqsadida o’zgartirish va qayta qurish ishlari amalga oshiriladi. Agarda qayta qurishdan olinadigan manfaat joriy hisobot davriga taalluqli bo’lsa, u holda qilingan ishlar qiymati kapital xarajatlar tarkibiga kiradi. Bunday xarajatlar alohida aktiv, muddati uzaytirilgan bino yoki maxsus bino sifatida kapitallashtiriladi. Bu xarajatlar qayta qurishdan foyda olish boshlangan davridan keyingi vaqt davomida eskirish hisoblab boriladi.
Keyingi kapital qo’yilmalar hisobi. Agarda asosiy vositalarlarga qilingan kapital qo’yilmalar aktivning holatini boshlang’ich baholangan me’yoriy ko’rsat-kichlaridan yuqoriroq darajada yaxshilab, kelgusida iqtisodiy manfaatni oshi-shiga olib kelish ehtimoli mavjud bo’lsa, u holda kapital qo’yilmalar aktivning balans qiymatiga qo’shiladi (kapitalizatsiya qilinadi). Yaxshilanishi natijasida iqtisodiy manfaatdorlikni oshishiga olib keluvchi misollar bo’lib, quyidagilar xizmat qiladi:
asosiy vositaning foydali xizmat muddatini uzaytirish bilan birga quvvatini oshirish maqsadida rekonstruktsiya qilish;
asosiy vosita yordamida ishlab chiqarilayotgan maxsulotning sifatini tubdan yaxshilash maqsadida ushbu ishlab chiqarish vositasi qismlarining sifatini oshirish;
asosiy faoliyatning dastlab baholangan xarajatlarini kamaytirishga olib keladigan yangi ishlab chiqarish jarayonlarini qo’llash.

Boshqa barcha kapital qo’yilmalar, ular amalga oshirilgan davrda xara-jatlar sifatida tan olinishi kerak. Masalan, yuqorida aytib o’tganimizdek, aso-siy vositalarni ta’mirlash yoki texnik xizmat ko’rsatish ularni dastlabki baho-langan ishchi holatida ushlab turish yoki qayta tiklash uchun amalga oshiriladi.

Ma’lumki, kapital xarajatlar yoki kapital qo’yilmalar deb asosiy vosi-talarni va boshqa uzoq muddatda foydalaniladigan aktivlarni sotib olish va yaratish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarga aytiladi. Asosiy vositalarni sotib olishdan tashqari kapital qo’yilmalar o’z ichiga asosiy vositalarning o’sishi va yaxshilanishini ham oladi. Asosiy vositalarning o’sishi deganda, ishlab chiqarish quvvatlarining jismoniy kengayishi tushuniladi. Masalan, agarda bino kengay-tirilib qo’shimcha xonalar qurilsa va keyingi yillarda bu qo’shimcha xonalar qurish uchun qilingan xarajatlardan daromad olish kutilsa, bu qo’shimcha quri-lishga ketgan xarajatlar “bino” hisobvarag’i debetida aks ettiriladi, ya’ni bino qiymatiga kapitallashtiriladi.
Uskunalarni ta’mirlash yoki xizmat ko’rsatish, yoqilgi sotib olish xara-jatlari ya’ni korxona faoliyati uchun zarur bo’lgan barcha xarajatlar nokapital xarajatlarga yoki chiqimga kiritiladi, chunki ular ushbu hisobot davrida daromad olish uchun qilingan xarajatlarni ifodalaydi.
Buxgalteriya hisobida xo’jalik faoliyati natijalarini to’g’ri aks ettirish nuqtai nazaridan kapital qo’yilmalar va xarajatlarni qat’iy ajratish zarur. Kapital qo’yilmalar - bu balansning aktiv qismida aks ettirilgan xarajatlardir va buxgalteriya axborotlari nuqtai nazaridan xarajatlar hisoblanmaydi. Xarajatlar esa - bu chiqim deb tan olinadi va tannarxga yoki davr xarajatlariga olib boriladi hamda moliyaviy natijalarni aniqlashda asos bo’lib xizmat qiladi. Odatdagi xarajatlarga joriy ta’mirlash, xizmat ko’rsatish, moylash, tozalash, qa-rab turish to’lovlari ya’ni uskunani ishchi holatida ushlab turish uchun zarur bo’lgan xarajatlar kiradi
Ayrim hollarda asosiy vositalar yaratish uchun olingan qarzlar bo’yicha foizlar ular qiymatiga kapitallashtiriladi. Masalan, binolarni qurish uchun olingan qarzlar bo’yicha hisoblangan foizlar ba’zi hollarda ular qiymatiga kapitallashtiriladi. Foizlarni kapitallashtirish masalasi murakkab va qarama-qarshi bo’lgan muammo bo’lib hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, montaj qilinmaydigan asosiy vositalarni sotib olishda foydalanilgan qarzlar bo’yicha foizlar kapitallashtirilmaydi, chunki bunday aktiv tayinlanish shakliga ega bo’lgan holatdadir. Bunday holat bilan bog’liq foizlar moliyaviy xarajat-larni ifodalaydi va sotib olingan asosiy vositalarning iqtisodiy manfaatini ortishiga olib kelmaydi. Sotib olingan aktivlar ularga qo’shimcha xarajatlar qilinmay, shu zahoti daromad keltiruvchi ishga jalb qilinadi va ularni sotib olish uchun ishlatilgan mablag’lar bo’yicha foizlar bilan taqqoslash imkoni bo’ladi.
Asosiy vositalarni qurish jarayonida paydo bo’lgan foizlarni to’lash xara-jatlari esa ularni ishga tayyorlash uchun zarur bo’lgan xarajatlar sifatida qara-ladi. Chunki asosiy vosita uni ishiga tushirish ishlari tugamagunicha daromad keltira olmaydi, shuning uchun uning yaratilishi jarayonida hisoblangan foiz-larni kapitallashtirish zarur. Keyinchalik kapitallashtirilgan foizlar doimiy amortizatsiya hisoblarining bir qismi sifatida hisobdan chiqariladi.
Asosiy vositani qurilishiga olingan qarzlar bo’yicha foiz xarajatlari ka-pitallashtirilganida foizlar bo’yicha xarajatlarning kamayishi va bino qiy-matining ortishi amalga oshadi. Oldingi olingan foizlar bo’yicha xarajatlar tu-gallanmagan qurilishga kapitallashtirilsa quyidagi buxgalteriya o’tkazmasi bilan rasmiylashtirilishi mumkin: