Asosiy tushunchalari organik kimyoda qo’llaniluvchi formulalar

Izomeriya. Organik moddalarning xossalari faqat ularning tarkibigagina emas, balki molekulada atomlarning o’zaro birikish tarkibiga ham bog’liq. Masalan, etil spirt (vino spirti) bilan dimetil efirning tarkibi bitta empirik formula C₂H₆O bilan ifodalanadi, lekin ularning xossalari turlicha: etil spirtning qaynash temperaturasi 78,3^°C bo’lgan suyuqlik, dimetil efir esa 23,6^°C da suyuqlikka aylanadigan gaz.

Tarkibi va molekular massasi bir xil, lekin molekulalarining tuzilishi har xil, shu sababli xossalari ham turlicha bo’lgan moddalar izomerlar deyiladi.

Organik kimyoning rivojlanishi jarayonida izomeriya tushunchasi chuqurlashib, fazoviy kimyo tasavvurlari hisobiga yangi mazmun bilan boyida. Hozirgi vaqtda izomerlar deb, tarkibi bir xil, ammo ularning fazoda joylashishi bilan farqlanadigan birikmalarga aytiladi. Shu ta’rifga ko’ra izomerlar ikkita asosiy guruhga bo’linadi: tuzilish izomerlari va fazoviy izomerlar.

Tuzilish izomerlari kimyoviy tuzilishi bilan o’zaro farqlanadi, shuning uchun ular tuzilish izomerlari deb ataladi. Butan va izobutan, 1-pentan va siklopentan tuzilish izomerlariga misol bo’ladi:
C₄H₁₀ CH₃ – CH₂ – CH₂ – CH₃ CH₃ – CH –CH₃

n- butan |

CH₃

izobutan
C₅H₁₀ CH₃ – CH₂ – CH₂ – CH = CH₂

1-penten
H₂C — CH₂

H₂C CH₂

CH₂

siklopentan
n-butan va izobutan bir xil molekular formulasi C₄H₁₀ ga ega, ulardagi kimyoviy bog’ning tabiati (δ- bog’lar) ham bir, biroq atomlar orasidagi bog’larning ketma-ketligi bilan farqlanadi. 1-penten va siklopenttanlarning tarkibi bir xil C₅H₁₀, ammo ular ham atomlararo bog’larning ketma-ketligi, ham bog’larning tabiati bilan farqlanadi.

Tuzilish izomerlari, o’z navbatida, qator guruhlarga bo’linadi: