Asosiy manbalari

---

2-MAVZU: TARIXIY O’LKASHUNOSLIK VA TURIZM FANINING 
ASOSIY MANBALARI
 
Reja:
 
1.
Fanning asosiy manbalari haqida tushuncha. 
2.
O’lkashunoslikni o’rganishda arxeologiya,etnografiya va toponomikaning 
o’rni. 
3.
O’lkashunoslikda arxiv hujjatlari hamda muzey materiallariga tayanib ish 
ko’rish. 
Tayanch iboralar: 
Toponomika, Mikro toponomika, Mikrobika, Obyekt, Nom, Eksplikasiya, 
Etnografiya, Etimologik, Semantik 
Toponomika geografik nomlarning kishi ismlarining kelib chikishini 
o’rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponomi-kani 
“Zamin tili”
deb 
atashadi. Toponomik termini lotin tilidan olingan bo’lib “topon” joy va “anoma” 
yoki “onima” nom, umuman joy nomini o’rganidan fan degan ma’noni bildiradi. 
Geografik nomlar va zamin karida yotgan, o’rganilmay yotgan nomlar, insonlarga 
kuyilgan ismlar, toponomikani o’rganish manbaii xisoblanadi. 
Mikro toponomika mikro obyektlarni nomlarini tadkik kiladi.
Xozirgi vaqtda toponomika faqat yirik obyektlarning nomlarinigina emas, 
balki mikro obyektlarni xam nomlarini ur-ganmokda.
Geografik terminlar toponomik shtabiga kirmaydi. Ammo ular toponomikani 
o’rganishda katta ahamiyatga egadir. Nomsiz “obyekt” toponim emas. Toponomika 
geografik obyektlarni emas balki ularning nomlarini o’rganadi. Toponimlar bir 
vaqtning uzida tilshunoslik tarixiy va geografik faktlar xisoblanadi. Xamda mangda 
sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.
Toponomikaning turili xususiyatlari tilshunoslik, tarix geografik arxeologiya 
va boshka fanlar bilan aloqasiga bog’liqdir. Toponomik materiallarni tadkik 
qilinayotgan tarixiy ma’lu-motlar ayniksa arxeologik tekshirish natijalariga 
suyangan xolada ish kurish zarur. Chunki toponomika ko’pincha tarix dalillarga va 
isbotlarga muxtojdir. Masalan biror yodgorlikni nomini o’rganish uchun albatta uni 
kaysi davrda yaratilganligini va nima sababdan shu nom berilganligini tarixiy davr 
sharti nuktaiy nazarida tadkik kilish talab qilinadi. 
Toponomika metodologiyasiga muvofik uni fan sifatida o’rganishda kuyidani asosiy 
talablarni xisobga olish lozim: 

toponimlarni paydo bulishiga doir ma’lumotlardan foydala-ninsh; 

nomlarning mavjud bo’lgan barcha formalari aniqlash; 

nom va terminlarni usha joy nomi bilan bog’liq xolda tanlash va eng muhimlarini 
o’rganish zarur. 

---

Toponomik asoslar vaqt, manbalar va yunalishlar buyicha joylarga aholining 
kuchishi o’rganishi me’yoriga bog’liq. Toponim-lar aniq tarixiy jarayon misol 
uchun aholining kuchishi madaniy iktisodiy va til munosabatlari vujudga keladi 
xamda tarkaladi. Toponomika jamiyatni muhim vositasi bo’lgan tilini, ekonomikasi, 
madaniyati va tarixiy tarakkyotini o’rnish jarayonida usib rivojlanib boradi.
Toponomik nomlar manbai va ularni o’rganishda kullani-ladigan metod va 
ularning to’g’riligini aniqlash maksadida: yozma va boshka manbalarni, kul 
yozmalar, arxiv materiallari, xattotlar kuchirib yozgan kitoblar, aholi yashagan 
chegalarning aks ettiruvchi bosh va maxsus kartalar va eksplikasiya kartalari bilan 
solishti-rib chikiladi.
Toponomikada xam moddiy va madaniy yodgorliklar o’rganil-gandek 
oddiydan murakabga ya’ni bugungi kundan asrlar ichkarisiga kirib boradi. Bilish 
murakkab prosessdir. 
Toponomika uzi obyektni yoshini xam aniqlaydi. Uz navbatida toponomik 
nomlar tarix uchun xam bebaxo manbadir. Geografik nomlar uzoq muddatli bo’lib 
ma’lum teretoriyadagi u yoki bu xalqlarning tili haqida guvoxlik beradi.
Toponomik materiallar yigishda va joy nomlarini kelib chikishini o’rganishda 
etnografiya xam katta rol uynaydi. Xozirgi vaqtda toponimlar joy nomlarini faqat 
etnologik va an’anaviy jixatdan emas, balki suz yasash jixatdan xam taxlil 
kilmokdalar. 
O’rta Osiyo jumladan O’zbekiston toponimlarining o’rganish xam uzoq 
tarixga ega.
Bu jixatdan Maxmud Koshgariyning