Asosiy ekologik omillar va ularning

A b i o t i k o m i l l a r
Abiotik omillarga iqlim, yorug’lik, issiqlik, namlik, havo oqimi, shamol, suv, edafik-tuproq, orografik-relef omillari kiradi.
Yorug’lik. Quyoshdan taralayotgan yorug’lik nuri barcha organizmlar uchun u yoki bu darajada ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham yorug’lik eng muhim hayotiy omillardan biri hisoblanadi. Quyosh nuri, ya’ni yorug’lik omili o’simliklarda bo’ladigan fotosintez jarayonida, o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi uchun zarur organik moddalar hosil bo’lishida qatnashadi. Fotosintez jarayoni natijasida yutilgan yorug’lik energiyasi bog’langan ximiyaviy energiyaga aylanadi. Yorug’lik boshqa omillarga (suv, issiqlik) nisbatan yer yuziga bir xil taqsimlangan. Buni esa yer sharining yorug’lik tanqisligi tufayli mutlaqo o’simlik o’smaydigan joy yo’qligidan ham bilish mumkin. Tun uzoq bo’ladigan qutb viloyatlarida o’simliklarning sekin va kam o’sishiga yorug’lik emas, balki harorat sharoitining noqulayligi sabab bo’ladi.
Ma’lumki, o’simlik yorug’likni tabiiy holda faqat quyoshdan oladi. O’simlik faqat tik tushgan yorug’likni emas, tarqoq holda tushgan yorug’likdan ham foydalanadi. Tik tushgan yorutlik o’simlikning xlorofil donachalari va tsitoplazmasini o’ldirib, o’simlikka salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tarqoq tushgan yorug’lik foydali bo’lib, o’simlik bunday yorug’likni to’liq o’zlashtiradi. Sababi tarqoq, tushgan yorug’lik sariq-qizil nurlardan iborat bo’ladi.
Yer sharining har bir mintaqasida yorug’lik sharoiti o’ziga xos bo’ladi. Cho’l, dasht, baland tog’ mintaqalari yorug’lik bilan kuchli ta’minlangan bo’lsa, aksincha g’orlar yorug’lik bilan kam ta’minlanadi. Shuning uchun ham har bir hududning yorug’likka nisbatan moslashgan o’ziga xos o’simlik turlari mavjud bo’ladi. Yorug’likka bo’lgan talabiga ko’ra o’simliklarni 3 ta guruhga bo’lish mumkin:
a) yorug’ sevar o’simliklar –g ye l i o f i t l a r guruhi. Bular yorug’lik yetarli bo’lgan sharoitda normal o’sib rivojlanadi. Ushbu turlarning yorug’lik bilan taminlanishi 100 % ni tashkil etadi. Bunday o’simliklar cho’l, dasht, o’tloq o’simliklari bo’lib bularga O’zbekiston florasidagi efemerlar, efemeroidlar, ko’p yillik yozgi o’tlar — yantoq (Alhagi sparsifolia Shap), isiriq (Peganum harmala L-), oqquray (Psoralea drupacea Bge.), qo’ziquloq (Phlomis thafsoilts Bge), butalardan shilvilar (uchqat) (Lonicera tatarika L.), qizilcha-efedra (Epedra equisetina Bge.), saksovul (Haloxylon aphyllum), daraxtlardan jiyda (Elaeagnus orientalis L.), chinor (Plantanus orientalis L.), archa (Juniperus zeravschanika Kom.), boshoqdoshlardan ajriq (Cynodon dactulon (L) Pers), mastak (Lolium mulitflorum Lam), yaltirbosh (Vgomus tectorum L) misol bo’la oladi.. Bular soyali sharoitda ancha yomon o’sadi va yomon rivojlanadi .Ularning soyada o’sishi tezlashadi, nomutonasib shakllar paydo bo’ladi.
b) soya sevar o’simliklar – s ts i o f i t l a r guruhi. Bu guruhga mansub o’simliklar yorug’lik bilan kam ta’minlangan muhit o’simliklaridir. Bular yorug’likni ko’p xohlamaydigan turlar bo’lib, o’simliklar qoplamining pastki pog’onalarida yaxshi o’sib rivojlanadi. Bunday turlarga xona va oranjeriya, issiq xona o’simliklari, moxlar, poporotniklar, yong’oqzorlarda o’suvchi xina (Impatiens balsamina K), tog’binafsha (Viola isopetala Juz.), marvaridgul (Covalaria) kabi turlarni kiritish mumkin. Soyada o’sadigan o’simliklar yorug’likda o’sadigan o’simliklardan morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan keskin farq qiladi;
v) oraliq o’simliklar- (soyaga chidamli o’simliklar) yuqoridagi ikki guruppa oralig’ida uchraydigan o’simlik turlari bo’lib, bular ham yorug’likka, ham soyaga ancha bardoshlidir. Bular odatda quyosh nuri bevosita tushadigan yerlarda yoki shunga yaqin joylashgan yerlarda ham yaxshi o’sib rivojlanadi. Shu bilan birga quyosh kam tushadigan yerlarga ham tez moslashadi. Bularga o’rtacha iqlim zonasidagi o’rmon va o’tloqlarda o’sadigan qo’ng’irbosh (Roa bulbosa L.), oq co’xta (Dactules glomerata L), apvug’on (Cercis siliguastrum L), qoraqarag’ay (Ricea schrenkiana F. Et M.), shumrut (cheryomuxa) ( ) madaniy o’simliklardan qulupnay (Fgagaria ananassa Duch) kabi o’simlik turlari kiradi.
Yer sharining har xil geografik zonalarida kunning uzunligi turlicha bo’ladi. Shimolda yorug’lik intensivligi kuchsiz bo’ladi. Yoritilish muddati uzoq bo’ladi. Janubda esa kun ancha qisqa bo’ladi. (Ekvatorda esa 12 soatga teng). Ammo yorug’lik intensivligi yuqori bo’ladi. Shimolda yorug’lik intensivligi kam bo’lib, uzoq muddat yorug’likning davom etishi u yerdagi o’simliklarning o’sib rivojlanishiga yordam beradi va bularni u z u n kunli o’simliklar deb atashga mos keladi. Bug’doy (Triticum vulgare Villd.), javdar (Eremostachys nuda Rgl.) kabi boshoqli o’simliklar, ce6apga (Trifolium pratense L.), sachratqi (Cichorium intybus L.), sapsargul (Iris L.) kabi turlarlar misol bo’ladi.
O’simliklarga uzun kun va tun almashinishi, yorug’lik va qorog’ilikning ko’rsatgan ta’sirini amerikalik olimlar V. Garner va N. Allard tajribada o’rganib buni f o t o p ye r i o d i z m yoki a k t i n o r i t m i z m deb atagan. Ularning fikricha kun uzunligi yoki yoruglik 12 soatdan kam bo’lsa uzun kun o’simliklar gullamaydi, gullagan takdirda ham ancha kech gullaydi. Umuman to’liq urug’ bermaydi.
Qisqa kunli o’simliklarning (kun uzunligi 12 saotdan kam bo’lgan sharoitdagi o’simliklar) rivojlanishi qisqa kun uzunlgida yaxshi o’tadi. Qisqa kunli o’simliklar ham uzun kunda (yorug’lik 12 soatdan ko’p bo’lganda) gullamaydi, ba’zan juda kech gullaydi. G’o’za - (Gossypium herbaceum L), tariq - (Panicum milliaceum L.), bodring - (Cucumis sativus L.), makkajo’xori-(Zea mays L,), qovun (Melo orientalis (S.Kudr) Nab), kungaboqar-(Hellanthus annuus L.), mavrak - (Salvia sclarea L. yoki S. deserta) qisqa kunli o’simliklardir. Qisqa kunli o’simliklar uzoq kunli sharoitda kuchli morfologik o’zgarishlarga uchrashi mumkin. Masalan, g i g a n t i z m- bo’yning haddan tashqari o’sib ketish hodisasi ro’y beradi.
Issiqlik. Issiqlik o’simliklar uchun eng muhim ekologik omillardan biridir. O’simliklar uchun quyosh energiyasi faqat yorug’lik manbai bo’lib qolmasdan balki, issiqlik manbai ham hisoblanadi. Shuning uchun ham ularda kechadigan barcha fiziologik jarayonlar issiqlik bilan bog’liqdir. Birgina urug’ning unib chiqishi uchun issiqlik ikki xil ta’sir ko’rsatadi:
a) foydali bo’lgan past issiqlik urug’larni tinim holatidan chiqaradi;
b) urug’ning unib chiqish darajasi va tezligini ham issiqlik belgilaydi;
Issiqlik o’simliklarda kechadigan fotosintezga teskari jarayon bo’lgan nafas olishda ham katta ahamiyatga ega. Ma’lumki nafas olish sutka davomida amalga oshadigan jarayondir. Issiqlikning kecha va kunduzda almashinib turishi o’simlik uchun katga ahamiyatga ega. Issiqlikning har kuni bir xilda ritmik almashinib turishiga o’simliklarning moslashuvi- t ye r m o p ye r i o d i z m deb ataladi.
Yer yuzida barcha o’simliklarni nssnqlik omiliga bo’lgan munosabatiga ko’ra ikki xil ekologik guruppaga bo’lish mumkin:
a) issiqsevar - t e r m o f i l o’simliklar guruhi;
b) sovuqsevar –p s i x r o f i l o’simliklar guruhi. Biz quyida har ikkala guruh o’simlik turlari xususida to’xtalib o’gamiz:
a) Yer sharining janubiy kengliklarida o’sadigan g’o’za (Cossypium herbaceum L.), mandarin (Citrus reticulata. Blanco), apelsin (Citrus sinensis. Ose), limon (Citrus limon Burm) kabi o’simliklar issiq sevar o’simliklar bo’lib, yuqori darajali issiklikda yaxshi o’sib rivojlanadi. O’zbekiston cho’llarida o’suvchi kovul (Capparis spinosa L), yantoq (Alhagi sparsifolia Shap) , saksovul (Haloxylon aphyllum (Minkw.) IIjin ) kabi o’simliklar ham jazirama issiqda bemalol o’sib rivojlanadi. Yuqori issiqqa ega bo’lgan sharoitda o’suvchi o’simlik turlari evolyutsiya jarayonida xujayrasi issiqlikka chidamli bo’lib borish bilan birga boshqa bir qancha moslanish xususiyatlariga ham ega bo’lib borgan. Xususan, vegetativ organlari, bargining yuzasi qisqargan, poya va barglar qalin tuklar bilan qoplangan, o’zidan efir moylari ajratib chiqaradigan bez va tuklarga ega bo’lgan tinim davriga o’tishga moslashgandir. Shunday bo’lsada o’ta kuchli issiqlik o’simlikning nobud bo’lishiga olib keladi. Bunday hol issiqlik haddan tashqari uzoq muddat davom etganda yoki yuqori harorat qisqa muddat bo’lib o’tganda kuzatiladi.
O’simliklarning yuqori issiqlikka chidamliligi o’suvchi kurtaklarning xazon qatlami va tuproq bilan muhofaza qilinganligi katta samara beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib termofil o’simliklar guruhini issiqqa ch i d a m s i z o’simliklar, issiqqa b a r d o sh l i o’simliklar, issiqqa ch i d a m l i o’simliklar guruhiga bo’lish mumkin. O’simliklarning bunday xususiyatlaridan Raunkier hayotiy shakllarning sistemasini tuzishda foydalangan.
b) Sovuqsevar o’simliklar eng past haroratda o’sishga moslashgan yoki o’sish imkoniyatiga ega bo’lgan o’simliklardir. Yer sharining shimoliy kengliklarida o’suvchi qarag’ay - (Pinus silvestris L.), tilog’och (Larix sibirica Ldb.), qoraqarag’ay (Ricea schrenkiana F. Et M.) kabi daraxtlar sovuqqa chidamli turlardir. Issiqlik minimum darajadan pastga tushganda o’simlik tinim holatiga kiradi. Harorat minimumdan pastga tushib ketganda o’simlik hujayrasining tsitoplazmasida katta o’zgarishlar bo’lishi, ya’ni o’simlikni sovuq urib ketishi mumkin. O’simliklarni sovuqqa chidamli deganda uzoq muddat + 1 dan + 10 gradusgacha bo’lgan sharoitda yashashiga, o’ta chidamli deganda minus haroratda ham yashashiga tushuniladi.
Tropik va sub tropik o’lkalarda o’suvchi o’simliklar harorat nol gradusga tushganda halok bo’ladi. Ba’zi sovuq iqlimli rayonlarda o’sadigan o’simliklardan tilog’och - 62 S" ham halok bo’lmaydi. Sovuq haroratda o’simliklarning turli organlari har xil darajada shikastlanadi. Dastlab gul va barg keyinchalik poya va novda, so’ng ildiz zararlanadi. Ba’zi bir bakteriyalar va suv o’tlari juda past haroratda (-30 °S dan -35°S gacha ) ham yashab qoladi.
Suv. Suv ekologik omillar ichida eng muhim ekologik omil bo’lib, o’simliklar qoplamiga ahamiyati juda katta. Ma’lumki o’simliklar tanasinint 50-90 % suvdan iborat bo’ladi. Tsitoplazma tarkibida suv mikdori 85-90 % ni tashkil etadi. O’simliklarning sersuv mevalarida, yumshoq barglarida va ildizlarida suv ko’p miqdorda bo’ladi. Hattoki o’simliklarning quruq holdagi spora va urug’larida ham suv bor. Ammo moyli ekinlar urug’ida suv boshqa o’simliklarga nisbatan kam bo’ladi. Suv tabiatda bug’, suyuq va qattiq kristal shaklida mavjuddir. Suv barcha moddalarni o’zida eritgan holda o’simliklarda transport vositasi sifatida xizmat qiladi. Har qanday o’simliklar qoplamiga suvning yetishmasligi bunda tub o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib keladi. O’simliklar suvni, asosan, tuproqdan oladi. Bundan tashqari atmosfera yog’inlari ( qor, yomg’ir, do’l, qirov, shudring, tuman) hamda yer osti sizot suvlari hisobiga ham hayot kechiradi. Ko’pgina, cho’llarda o’suvchi e f ye m ye r turlar suvni bahorgi yog’inlardan oladi. Yantoq (Alhagi sparsifolia Shap) esa yerning pastki qatlamidagi gurunt suvlari hisobiga hayot kechiradi. Chunki yantoq ildizi yerga chuqur kirib ketadi. Olimlarning kuzatishicha cho’llarda yantoq ildizi 40-50 metrga yetadi ekan.
Uzoq evolyutsion taraqqiyot natijasida turli xil yashash sharoitiga moslashgan, har xil xususiyatga ega bo’lgan o’simliklar guruhlari kelib chiqqan. Shuning natijasida ba’zi turlar suvli sharoitda, ba’zilari esa cho’llarda, qurg’oqchil sharoitlarda yashashga moslashgan bo’ladi.
XIX asrning oxirlarida A. Shimper va Ye. Verming o’simliklarning suv rejimiga bo’lgan munosabitlarini o’rganib ularni 3 ta ekologik gruppaga bo’lgan. Bular g i g r o f i t l a r, m ye z o f i t l a p, k s ye r o f i t l a r d i r . Ba’zi adabiyotlarda esa 5 ta ekologik gruppaga ajratib berilgan bo’lib, g i d a t o f i t l a p, g i g r o f i t l a r, g i d r o f i t l a r, m ye z o f i t l a r, k s ye r o f i t l a p d i r.
A. P. Shennikov (1950) Shimper va Varmingdan keyin o’simliklarning suvga bo’lgan munosabatiga ko’ra ularni quyidagi gruppalarga bo’ladi:
a) g i g r o f i t l a r - soya va yorug’da o’sadigan turlar guruhi;
b) k s ye r o f i t l a r- bular o’z navbatida s u k k u l ye n t l a p g a, ya’ni to’qimalarida suv zahiralarini saqlaydigan ser et o’simliklar va s k l ye r o f i t l a p g a yani quruq, ingichka, tanalari qattiq o’simliklarga bo’linadi.
v) p s i x r o f i t l a r - shimoliy yoki baland tog’ mintaqasida nam va sovuq yerlarda o’sadigan o’simliklar guruhi;
g) k r i o f i t l a r - shimolda yoki baland tog’ mintaqasida quruq va sovuq yerlarda o’sadigan o’simliklar guruhi;
d) m ye z o f i t l a r- o’rtacha namgarchilik sharoitida o’sadigan gigrofit va ksirofitlar guruhi orasidagi o’simliklar. Biz o’simliklarning suvga bo’lgan talabiga ko’ra quyidagi gruppalarga bo’ldik.
G i d a t o f i t l a r - bu guruhga hayoti doimo suvda o’tuvchi o’simliklar, ya’ni suv o’tlari kiradi.
G i d r o f i t l a r - bu guruhga tanasining bir qismi suvdan tashqarida bo’lib, qolgan qismi suv qavatida bo’ladigan o’simliklar kiradi. Bularga suv ayiqtovoni (Ranunculus), suv nilufari ( ), g’ichchak (Potamogeton perfoliatus L), o’q barg ( ) va boshqalar misol bo’la oladi. Gidrofitlarning mexanik to’qimasi sust rivojlangan, suzuvchi barglarining ustki tomonida ko’p sonli og’izchalarning mavjudligi, ildiz sistemasining kuchsiz rivojlanganligi, hamda vegetativ ko’payishning ustun turishi kabi moslanish xususiyati bor.
G i g r o f i t l a r - bular quruqlik muhitida o’sadigan o’simliklar guruhi bo’lib, havo namligi yetarli bo’lgan nam tuproq muhitida yaxshi o’sadi. Gigrofit degan so’z, suv bug’lari bilan to’yingan havo sharoitida o’sadigan o’simlik degan ma’noni anglatadi. Gigrofitlar sernam o’rmonlarda, nam yerlarda, botqoqliklarda yaxshi o’sadi. Qamish - (Phragmites communis Frin), savag’ich - (Arundo donax L.), qiyoq - (Schoenoplictus mucronatus (L), qo’g’a (Typha latifolia L), sholi, (Oryza sativa L), hiloldosh (Cyperaceat) lar oilasining ba’zi bir vakllari bunga misol bo’la oladi.
M ye z o f i t l a r -suvga bo’lgan talabiga ko’ra kserofit bilan gigrofitlar orasidagi o’simliklar bo’lib, o’rtacha namlik sharoitida o’sadi. Bu ekologik gruppaga kiruvchi turlarning barg tuzilishida gigromorf va kseromorf tuzilish xususiyati birlashgan bo’ladi. Bularga bizning sharoitimizda o’sadigan bargli daraxtlar, o’tloq va o’rmon o’tlari, madaniy o’simliklardan- g’o’za (Gossypiurn herbaceum L), beda (Medisago sativa L), makkajuxori (Zea mays L), qovun (Melo orientalis S. Kudr), tarvuz (Citrullus vulgarus), yovvoyi holda o’sadigan turlariga ce6apra (Trifolium pratense L.), bug’doyiq (Adgorugop repens L), marvaridgul (Convalaria) oqso’xta (Dactulis glomerata L.) kabi turlar kiradi. Mezofitlarning ildiz sistemasi juda yaxshi rivojlangan bo’ladi. Barglari esa nisbatan yirik, silliq, yumshoq, etsiz bo’lib to’qimalari unchalik yaxshi rivojlanmagan bo’ladi.
K s ye r o f i t l a r -bu ekologik gruppaga kiruvchi o’simliklarning xossalari gigrofitlarnikiga qarama–qarshi ko’rinishda bo’ladi. Bular anchagina qurg’oqchil sharoitda- cho’lda, chala cho’l mintaqalarida o’sadi. Kserofitlar kuchli isiydigan yon bag’irlarda, ya’ni mezofit va gigrofitlarga noqulay joylarda o’sadi. Kserofitlarning noqulay issiq sharoitda o’sishga chidamliligi ularning anatomik va morfologik belgilarini ham o’zgartirgan. Kserofitlar ham o’z navbatida ikki gruppaga bo’linadi. Bular quyidagi gruppalardir.
1. S u k k u l ye n t l a r- tanasi ser suv, bargida suv zapasi ko’p bo’lgan, seret, ko’p yillik o’simlik turlardir. Sukkulentlar ham o’z navbatida ildiz sukkulentlilar, poya sukkulentlilar, barg sukkulentlilarga bo’linadi. O’zbekiston florasida sukkulentlarning turi juda kam bo’lib, ayniqsa ildizli sukkulentlar deyarli yo’q. Bargli sukkulentlarning poyalari yaxshi rivojlanmagan, barglari esa etli, sersuv bo’lishi bilan Harakterlanadi. Bularga semizak (Sedum tetramerum Trautv) , agava ( ), aloy (Aloe frborescens Mill) o’simliklari misol bo’la oladi. Poyasida suv to’plovchi -poyali sukkulentlarning poyasi tikanlar bilan qoplangan yoki tangacha bilan o’ralgan bo’lib, bargning vazifasini esa yaxshi rivojlangan, yashil, etdor poyalar bajaradi. Bularga ba’zi bir sutlamalar ( Euphorbia), qorasho’ra (Salicornia herbacea L), kaktus misol bo’la oladi. Bularning ba’zi turlarida juda ko’p miqdorda zapas suvlar saqlanadi. Mak Dugoll bo’yi 10 metr bo’lgan kaktusning suv zahirasini o’rganib, bunda uch ming litr suv zahirasi borligini aniqlagan.
S’Huni ta’kidlash lozimki sukkulentlarning ildiz sistemasi kichik va yuza joylashgan bo’ladi. Qurg’oq- cho’l sharoitidagi turlarda nam tugashi bilan ildizning o’suvchi qismi qurib qoladi. O’zi esa tanasidagi zapas suv bilan yerga nam tushgunga qadar yashaydi. Sukkulentlar asosan o’simliklar qoplami siyrak ba’zan umuman florasi bo’lmagan dag’al tuproqli yerlarda o’sadi.
2. S k l e r o f i t l a r - qurg’oqchilikka chidamli ko’p yillik, poyasi dag’al, ko’pincha barglari kuchli reduktsiyalangan yoki tikonlarga, tangachalarga aylangan, mexanik to’qimasi juda yaxshi rivojlangan sukkulentlarga qarama qarshi xususiyatga ega bo’lgan o’simlik gruppalardir. Sklerofitlar suvsizlikka juda chidamli turlar bo’lib, tanasidagi 25% suvni yo’qotganda ham o’zgarish bo’lmaydi.
Kserofit o’simliklarlar mayda bargli va ba’zan bargsiz bo’ladi. Saksovul (Haloxylon aphyllum) va efedralarning barglari deyarli bo’lmaydi. Kserofitlarnig ingichka barglilar turiga chalov (Stipa capillata L.), betaga (Festuka valesiaka), yantoq (Alhagi sparsifolia Shap) kabi turlar misol bo’ladi. Yirik va to’q tusli bargli turlari ham mavjud bo’lib bularga; anjir (Fisis carica L.), tolgul (Oliandra), qo’zi quloqlar (Rhylomis thapsoides. Bde.) misol bo’la oladi. Kserofitlarning o’ziga xos Harakterli tomoni shuki ularning tarkibida efir moylarining ko’pligi qurg’oqchilikka chidamliligi va moslanish xususiyatini oshiradi. Shu efir moylari o’simlik organlari atrofni «g’ilof» ko’rinishida o’rab olib suvning bug’lanishni kamaytiradi.
H a v o. Atmosfera havosi Yerning ma’lum qobig’i sifatida barcha tirik organizmlar uchun, jumladan o’simliklar uchun ham nihoyatda muhim ekologik omil hisoblanadi. Atmosfera havosi o’simliklarda boradigan fotosintez jarayonini karbonat angidrid va nafas olish uchun kislorod bilan ta’minlaydigan manba bo’lib hisoblanadi. Atmosfera havosining tarkibi deyarli bir xil bo’lib, o’simliklar tarqalgan barcha mintaqalarda 78,1% azot, 21% kislorod, 0,032 % karbonot angidrid, 0,9% inert (azon va vodorod) gazlaridan iboratdir. Bundan tashqari havo tarkibida ma’lum mikdorda suv bug’lari bo’ladi. Havodagi kislorod deyarli biologik jarayon natijasida kelib chiqadi, ya’ni fotosintez jarayonida hosil bo’ladi. Olimlarning ta’kidlashicha, 2 mln. yilda yerdagi deyarli hamma suv (taxminan 1,5 mlrd. km. kub.) «parchalanish-qaytarilish» tsiklidan o’tib, «fotosintez- nafas olish» holatini bosib o’tadi. Ajralgan kislorod atmosfera kislorodini tashkil etadi. Kislorod nafaqat atmosfera tarkibida mavjud bo’lmasdan, balki tuprokda ham bor. Urug’ning unib chiqishi uchun tuproq tarkibidagi kislorod katta ahamiyatga ega. Tuproqda kislorod yetishmasa, urug’ning nafas olishi qiyinlashadi va urug’ning tinim davri cho’zilib ketadi. Urug’ yerdan ko’karib chiqqach ham rivojlanish sekin boradi. Atmosfera havosi tarkibidagi karbonot angidrid ham o’simlik uchun asosiy manba bo’lib hisoblanadi. O’simliklar har yili havodagi mavjud bo’lgan karbonot angidridning 6-7 foizidan nafas olish uchun foydalanadi. Atmosfera tarkibida doimiy bo’lmagan komponentlardan tutun va sanoat gazlari ham o’simlikning o’sishiga, rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Tutun va sanoat gazlariga bo’lgan sezgirlik, o’simlik turlariga qarab har xildir. Misol uchunt tog’ terak va tilog’och buni tez sezadi va o’sishi sekinlashadi, ko’p holda nobud bo’ladi.
SH a m o l. Shamol ham ekologik jihatdan o’simliklar qoplamiga katta ta’sir ko’rsatadigan omillardan biri hisoblanadi. O’simliklarda shamol ta’sirida transpiratsiya hodisasi kuchayadi, turli darajada mexanik ta’sirlanish ro’y beradi. Ya’ni novdalari sinadi, barglari uzilib tushadi. Ildiz sistemasiga ta’sir etadi, natijada o’simlik qurib qoladi. Shu bilan birga shamolning o’simliklar qoplamiga ijobiy ta’siri ham bor.
1. A n e m o f i l i ya- bir pallalilar, ochiq urug’lilar va ko’pgina ikki pallalilarda shamol yordamida gullarining changlanishi sodir bo’ladi.
2. A n e m o x o r i ya- ya’ni meva va urug’larning shamol yordamida tarqalishidir. Mayda urug’li qanotchali mevalar, dumalab yuruvchi o’simliklar (tuyaqorin (Heliotropium lasiocarpum), bex (Acanthophyllum gypsophiloides Rgl), akantafillium ( Acanthophyllum elatlus) urug’larini tarqatadi.
3. Kuchsiz shamol ba’zi bir zamburug’ kasalliklarining oldini oladi
S’Hamolning holati va tezligi joyning relefi, shakli, o’simliklar qoplami, joylashgan o’rniga qarab o’zgarib turadi. Qalin o’simlik qoplamlarida, o’rmonlarda shamolning kuchi 85 %gacha sekinlashadi. O’simliklar qoplamining zichligi shamol eroziyasining oldini oladi. Sun’iy ihotazorlar tashkil qilish shuning uchun ham katta ahamiyatga ega. Shamol ta’siri doimiy sezilib turgan maydonlarda o’sgan o’simliklarning (daraxtlar) bo’yi o’smaydi, ko’p hollarda buta shaklida bo’lib qoladi. Ba’zan nam yetarli bo’lib doimiy shamol esib turadigan ekologik muhitlarda o’simliklarning shox-shabbasi deformatsiyalanadi, ya’ni o’suvchi novdalar bir tomonga qarab o’sadi va «bayroqcha» ko’rinishdagi forma- shakllarni hosil qiladi. Doimiy shamol ta’sirida bo’lgan o’simliklar ko’p hollarda yotib qoladi. Bunday holni yaylov mintaqasida tarqalgan turlarda yaqqol ko’rish mumkin. Hisor tog’ining yaylov mintaqasida turkiston archasi (J.turcestanica) dengiz sathidan 3500-4000 m balandlikda o’sgani uchun ham yotib qolgan. Buning sababi shundaki, bu yerlarda doimiy ravishda shamol esib turadi. Yaylov mintaqasining o’simliklari ko’p holda yostiqsimon ko’rinish hosil qiladi. Bunga misol qilib akantafillumlarni ko’rsatish mumkin.
Doimiy shamollarning bo’lib turishi, ayniqsa, kuchli «dovul» ko’rinishidagi qum ko’chishlari tekislikdagi o’simliklar qoplamiga juda kuchli salbiy ta’sir ko’rsatadi.