Асосий ривожланиш тенденция ва йўналишларини аниқлаб олиш муҳим аҳамият касб этади

commodity, net barter terms of trade
) — 
маълум бир товарнинг экспорт ва импорт нархларининг ёки барча товарлар бўйича экспорт 
ва импорт нархлари индексларининг нисбатидир. 
ToT = P
x
/P
im
• Даромадни ифодаловчи савдо шартлари (
income terms of trade
) — мамлакатнинг 
жами экспортдан келган тушум ҳисобига қанча товар импорт қила олиши салоҳиятини 
кўрсатувчи индекс. Бу индекс товар савдо шартларини экспортнинг миқдор индекси (
Q
x
)га 
кўпайтириш орқали ҳисобланади. Бу индекснинг ўсиши экспортдан тушумни ортиши 
ҳисобига импорт қилиш салоҳияти ортишини кўрсатади. 
ToT = (P
x
/P
im
) x Q
x
• Омиллар билан боғлиқ савдо шартлари (
factor terms of trade
) — импорт нархларини 
бир ёки бир неча ишлаб чиқариш омилларининг самарадорлиги билан боғловчи, экспорт 
тармоқларида самарадорликни бир бирликка ошиши ҳисобига қанча миқдорда қўшимча 
импорт қилиш мумкинлигини кўрсатувчи индекс. Бу кўрсаткич товар савдо шартларини 

---

31 
экспорт тармоқларидаги самарадорлик индексига (
Q
x
) ёки ушбу мамлакатда экспорт 
тармоқларидаги самарадорлик индексини импорт қилинаётган мамлакат экспорт 
тармоқларидаги самарадорлик индексига нисбатига (
Q
x
/Q
im
) кўпайтириш орқали 
ҳисобланади.
ToT = (P
x
/P
im
) x (Q
x
 /Q
im
)
Халқаро савдо ва иқтисодий ўсиш орасидаги боғлиқлик ҳамиша жиддий мунозаралар 
учун мавзу бўлиб келган: бир томондан ишлаб чиқаришни кучайтириш экспортга янада 
арзонроқ товарлар таклифини кенгайтиришга ва янги бозорларни эгаллашга олиб келиши 
мумкин, аммо бошқа томондан эса, бунинг натижасида иқтисодий ўсишнинг тезлашуви 
туфайли мамлакатда юзага келган устунликлар янада арзон экспорт нархлар орқали хорижга 
ўтиб кетади. Ўсиш, унинг халқаро савдога таъсири нуқтаи назаридан нейтрал, экспортни 
кенгайтиришга қаратилган ва импорт ўрнини қоплашга қаратилган бўлиши мумкин. 
Ўсишнинг халқаро савдога таъсири қандай ишлаб чиқариш омиллари - экспортни 
кенгайтиришга қаратилган омиллар ёки импорт ўрнини қоплашга қаратилган омилларнинг 
ўсиши билан аниқланади.
Фараз қилайлик, Ўзбекистон ва Япония фақат 1- ва 2-товарларни ишлаб чиқаради.
Горизонтал ўққа 1-товарнинг нисбий миқдорини унинг ўсишини инобатга олган ҳолда