Aslanova nozima hakimovna maktabga tayyorlov guruhi bolalarida matematik tasavvurlarni rivojlantirishning metodik asoslari

II bob. Maktabgacha ta’lim muassasalari tayyorlov guruhi bolalarida

matematik tasavvurlarni rivojlantirish metodikasi.

2.1. Maktabgacha ta’lim muassasalari tayyorlov guruhi bolalarida matematik

tasavvurlarni rivojlantirish usul va vositalari.

2.2. Maktabgacha ta’lim muassasalari tayyorlov guruhi bolalarida matematik

tasavvurlarni rivojlantirishda interaktiv usullardan foydalanish imkoniyatlari.

III  bob. Maktabgacha ta’lim muassasalari tayyorlov guruhi bolalarida

matematik tasavvurlarni rivojlantirish samaradorligi.

3.1. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish.

3.2. Tajriba-sinov ishlari natijasi.

3.3.Tajriba sinov natijalari tahlili

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Ilovalar

---

Kirish

Mavzuning dolzarbligi. Maktabgacha ta’lim sohasi uzluksiz ta’lim tizimining dastlabki

bo‘g‘ini bo‘lishi bilan birga keyingi ta’lim tizimida, bolani maktabga tayyorlashda

muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda bu  ta’lim sohasi davlat siyosati darajasiga

ko‘tarilishi bejiz emas. Bu borada davlatimiz tomonidan qabul qilingan qator farmon,

qaror va farmoyishlar maktabgacha ta’lim  tizimini tubdan isloh qilishga

yo‘naltirilganligi barchaning e’tiboridadir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

2019 yil 8 maydagi PQ-4312-sonli “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim

tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”,  2016 yil 29 dekabrdagi “2017-2021

yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari

to‘g‘risida”gi PQ-2707-sonli, 2017 yil 30 sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi

boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5198-sonli

Farmoni, 2017 yil 9 sentabrdagi «Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish

chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-3261-sonli qarori, shuningdek, Maktabgacha ta’lim

vazirligining 2018 yil 18 iyundagi 1-mh sonli “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar

rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari” hamda “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim

muassasasining Davlat o‘quv dasturini amalda joriy etish kabi davlat hujjatlarida bu

sohaga oid  masalalarini hal etish nazarda tutilgan.

Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoev bu tizimni chuqur tahlil qilib, shu

paytgacha nazardan chetda bo‘lgan eng kichik jihatlarigacha e’tibor qaratdi. Bugungi

kunda maktabgacha ta’lim muassasalarining ta’lim dasturlari va o‘quv-tarbiyaviy

rejalariga qo‘yilgan davlat talablarini takomillashtirish dolzarb masalaligicha

qolayotganligi aniqlandi. Aksariyat maktabgacha ta’lim muassasalarining moddiy-

texnika bazasi zamon talablariga javob bermayapti. Bolalarni maktabgacha ta’limga

qamrab olish ko‘rsatkichi hamon pastligicha qolmoqda. Mavjud muammolarni amaliy

bartaraf etish maqsadida «2017−2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada

takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarori qabul qilindi.

Respublikamizda bugungi kunda jami 7104 ta maktabgacha ta’lim muassasasi

faoliyat yuritadi. Ulardan 5604 tasi (79%) – davlat, 63 tasi idoraviyva 1437 tasi (21

%) – nodavlat muassasalardir. 3-7 yoshdagi bolalarning umumiy sonidan (2,5 mln)

932 310 nafari (37,7 %), shundan shaharlarda 500 236 nafari (20,2 %) va qishloq

joylarida 432 074 nafari (17,4 %) maktabgacha ta’lim bilan qamrab olingan.

Umuman, mamlakat bo’yicha 3-7 yoshdagi har 100 nafar bolaga maktabgacha ta’lim

muassasalarida 28,1 ta joy to’g’ri keladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ba’zi

kamchiliklar qatorida maktabgacha ta’lim tayyorlov guruhlari bolalarining matematik

tasavvurlarini davlat talablari asosida shakllantirish ishlari ham talab darajasida emas.

Bunga sabab bir jihatdan maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim tarbiya berishda

o‘quv vositalari, shart–sharoitlarning yetarli emasligi bo‘lsa, ikkinchidan, metodik

---

jihatdan yetuk bilimli, tajribali mutaxassislarning yetishmasligidir. Maktabgacha

ta’lim muammolari bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirishning metodik,

ilmiy-usuliy jihatdan asoslanmaganligidir. “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha

ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”ga binoan sohadagi

muammolarni bartaraf etish va 6 yoshli bolalar uchun majburiy bir yillik bepul

umumiy boshlang’ich ta’limga tayyorlash bilan to’liq qamrab olinishning

ta’minlanishi va ularni maktab ta’limiga sifatli tayyorlab berish vazifalari ko’zda

tutadi. Shu sababli biz magistrlik dissertatsiyasi mavzusini “Maktabga tayyorlov

guruhi bolalarida matematik tasavvurlarni rivojlantirishning metodik asoslari” deb

tanladik.

Maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish bo‘yicha ko‘pgina olimlar

tadqiqotlar olib borganlar. Bu olimlar matematik tushunchalarning ongli va tushunarli

bo‘lishi uchun bolalarda kechadigan psixik jarayonlar haqida ish olib borganlar.

Matematik tushunchalarni rivojlantirish muammosi psixologik nuqtai nazardan

quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi.

1) Tushunchaning tuzilishi va shaklining paydo bo‘lishi.

2) Tushunchalarni shakllantirish uchun aqliy harakatlar va aqliy faoliyat yo‘llari va

usullarini rivojlantirish.

Bu muammoga, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn,

O.K.Tixomirov va boshqalarning tadqiqot ishlari bag‘ishlangan. P.Ya.Galperin,

Yu.M.Kolyagin, Z.I.Kalmikov, V.A.Kruteskiy, A.M.Matyushkin, N.F.Talizina,

L.M.Fridman, E.G’oziyev, Z.Nishonova  va boshqalar ham ushbu muammolarni

o‘rganganlar. M.A.Danilov, L.V.Zankov va boshqalarning tadqiqotlarida bolaning

o‘quv faoliyati qulay sharoitda, ularning aqliy faoliyatini rivojlantirishning turli

yo‘llari ko‘rsatilgan. Demak, ta’lim usullari matematik tushunchalarni

shakllantirishga qaratilishi, ishning turli usullarini mujassamlashtirishi lozimdir.

Bolada matematik tushunchalarni shakllantirish masalasiga psixologlar,

pedagog va metodistlar Yu.Kolyagin, Yu.Klyutkin, L.M.Fridman, A.M.Leushina,

D.Galanin, V.Davidov, G.Vasuro, V.Sverdlov,  K. Dunker, J.Piaje, I.Vasilevaning

tadqiqotlari katta ahamiyatga ega. Bularning fikricha, matematik tushunchalarni

shakllantirish muammosi murakkabdir. Har  bir fikr izlanish va yangilikni yaratish

hamda uni ommalashtirishga qaratilgan mustaqil harakatdan iborat. Ular bolaning

turlicha fikrlashi uning oldida turgan yangi muammolarni mustaqil yechishga, yangi

bilimlarni tez o‘zlashtirishga, imkoniyatlarini ishga solishga undaydi, deb

hisoblaydilar.

---

A.M.Leushina bolalarda buyumlarning miqdoriy tomonlarini abstraktlashtirish

va bir xil buyumlarni yagona to‘plamga birlashtirish masalasini sekin-asta

rivojlantirish imkonini beradigan mashqlar tizimini ishlab chiqdi.

1

A.N.Leontev va S.L.Rubenshteynning xulosalariga qaraganda, matematik

tushunchalarni shakllantirishda faoliyat shakllarining ishlanmasi hamda ta’lim

tamoyillarining bir-biriga bog‘liqlikda o‘tkazilishi eng samarali yo‘nalishdir.

N.S.Leytes bolalik davrida aqliy qobiliyatlarning namoyon bo‘lishini   ham

ijodkorlik deb bilgan. O‘z mashg‘ulotlarida bola o‘zlashtirganini yoki birovning

topshirganini shunchaki takrorlamaydi, u – ijod sub’ektidir. Bolalardagi aqliy faollik

tonusining o‘zi qobiliyatlarning erta uyg‘onishi bilan ularni izlanishlarni

chuqurlashtirish va kengaytirish, “noma’lumlikka sakrash”larga undaydi. Aynan

ijodiy sa’y-harakatlar bolalarning aqliy o‘sishdagi ehtiyojlariga mos keladi.

 Hozirgi kunda matematik tushunchalarni rivojlantirishga yuzasidan bir necha

yo‘nalishda izlanishlar olib borilmoqda. Matematik tushunchalarni shakllantirishning

asosini metodistlar turli xil tushunchalar yig‘indisi: qo‘shish, mulohaza qilish,

mantiqiy bog‘lanishni aniqlash, bilish masalalarini yechishga namoyon bo‘lgan

umumiy qobiliyatlari bilan bog‘laydi. Shuningdek, bola shakllangan matematik

tushunchalar asosida yangilikni, masalani qiziqarli yechish usullarini, doim qo‘llab

kelgan standart usullardan voz kechib, masalaning yangi yechimlarini  o‘ylab topishi,

amaliy masalani yechish yo‘llarini oldindan aytib bera olish qobiliyatiga ega bo‘lsa,

matematik tushunchalar rivojlangan bo‘ladi.

L.Vigotskiy fikrlarni rivojlantirish muammosini o‘rganib, avval matematik

tushunchalarni shakllantirishni ilgari suradi. Bunda u bolalarda matematik

tushunchalarni shakllantirish uchun eng qulay sharoitni yaratishni taklif qiladi.Uning

fikricha, bolaning tasavvuri rivojlanishi bilimlarni o‘zlashtirish jarayonisiz o‘tmaydi,

faqatgina o‘quv axborotlarining to‘plami fikrlashni harakatlantiradi, bolaning fikrni

rivojlantiradi. O‘z navbatida matematik tasavvurning hosil bo‘lishi bilim va bilishni

o‘zlashtirish yuqori darajada bo‘lishi uchun dastlabki shart bo‘lib xizmat qiladi.

Professor V.S.Sverdlovning tavsifi bo‘yicha, fazoda mo‘ljal olish

ko‘nikmalarini rivojlantirishda bolada diqqat va idrok qilishni tarbiyalash lozim. U

fazoda mo‘ljal olish - “fazoviy idrok va tasavvurlarning amaliy ifodasidir”, deydi.

2

Z.Kalmakovaning fikricha, bolada matematik tushunchalarni shakllantirishning

eng ishonchli ko‘rsatkichi - uning ta’limiyligi, ya’ni bolaning bilimlarni

o‘zlashtirishining umumiy qoidalarida, deb hisoblaydi. Bunda bola yangilikni chin

1

 Бикбаева Н.У. ва бошқалар Мактабгача ёшдаги болаларда математик тасаввурларни шакллантириш. Т.: 1995.

Б 45

2

 Бикбаева Н.У. ва бошқалар Мактабгача ёшдаги болаларда математик тасаввурларни шакллантириш. Т.: 1995.

Б 133

---

ko‘ngildan qabul qilishi lozim. Bunday faoliyat asosida bola har xil qobiliyatlarni

o‘zlashtiradi va yangilaydi.

Bolalarda amalda matematik umumlashtirish va differensiallashtirish haqida

E.G.Vasuro bunday ko‘rsatadi: “Haqiqiy umumlashtirish ob’ektlarni shu

ob’ektlarning muhim xususiyatlari bo‘yicha differensiallashtirilgandan keyingina

amalga oshadi”.

3

V.Davidov tadqiqotlarida maqsadni topish uchun harakatlanish zarurligini

uqtiradi. Faoliyat qanchalik turlicha bo‘lsa, maqsadni aniqlash, oldindan ko‘ra olish

imkoniyati shuncha ko‘proq bo‘ladi.

Forobiy ta’limotining izdoshlaridan bo‘lgan Ibn Sino ham ta’lim va tarbiyaga,

aqliy va axloqiy kamolotga, ma’naviy yuksaklikka erishish uchun butun umr

davomida muntazam ravishda bilimlarni egallash masalasiga katta e’tibor qaratgan.

Ibn Sinoning pedagogik jarayoni turli yo‘nalishdagi hodisalarni qamrab olgan bo‘lib,

u o‘zida tarbiyaviy, ta’limiy va maorif bilan bog‘liq sohalarni uyg‘unlashtiradi.

Bunda ilm-fanga nisbatan katta e’tibor qaratilgan, bilimlarni egallash hamda ahloqiy

kamolotga erishishning yo‘li sifatida u tarbiyaviy va ta’limiy jarayonni nazarda

tutgan. Ibn Sino aqliy kamolotga ham nazariy jihatdan, shu bilan bir qatorda aqliy,

jismoniy, ahloqiy, estetik tarbiya hamda muayyan hunarmandlikka o‘rgatish bo‘yicha

turli xil ishlanmalari bilan juda qimmatli amaliy hissasini qo‘shgan.

Hozirgi zamon pedagoglari o‘rgatish, rivojlanish manbai tarbiyachilarning bilimi

va kompetensiyasiga bog‘liq, deb hisoblaydilar. Bunda ikki ko‘rsatkichdan

foydalanish tavsiya etiladi:

1) bolaning yangi bilimlarni kattalar yordamida egallashi.

2) bolada o‘zlashtirilgan bilimlarni mustaqil qo‘llash, tadbiq etish qobiliyatini

rivojlantirish.