Ashyoshunosligi

4.7. Asfalt-beton yuzasining g‘adir-budir
bo‘lishini ta’minlash
Avtomobil yo‘llari va ularning ayrim b o ‘laklari transport 
harakatidagi avariyalarning sodir bo‘lishiga asosiy sabab bcrlishi 
mumkin. Yo‘l yuzasi bilan avtomobil g'ildiragi orasidagi bog‘la- 
nishning eng samarali usullarini topishda olim va mutaxassislar 
keng raiqyosda ilmiy-amaliy ishlami olib bormoqdalar. Bunday 
izlanishlar natijasida avtomobil bilan yo£llaming o ‘zaro bog‘liqlik 
qormniyatlari ishlab chiqilgan.
Bunday qonuniyatlar asosida yollam ing sifatini yaxshilash, 
aniq hisoblashlar natijasida aniqlangan yo‘l qurilishibop ashyolar 
tarkibini qo‘llash kabi m a’lum otiarni b o ‘lajak yo‘l quruvchi 
mukammal bilishi kerak. Ushbu ko‘rsatmalarga amal qilib qurilgan 
yollar transport harakati xavfsizligini ta ’minlashda katta ahamiyat 
kasb etadi. Statistik ma’lumotlar shuni krrsatadiki, qurilgan yo‘l 
yuzasining sifati III—V texnik toifada bo‘lsa avtohalokatlar 40— 
50%, yuqori toifali yo‘llarda esa avtomobil g‘ildiragi bilan y o i 
qoplamasi orasidagi tishlashish yomonligi natijasida halokatlar 60— 
70% ni tashkil etmoqda.
Muntazam ravishdagi shovqin ta ’siri inson mushaklari va asab 
hujayralarining charchashini tezlashtiradi, natijada odamda sezgi 
organlari va reflekslari zaiflashadi, avtomobil haydashdagi voqea- 
larga e’tibor susayadi. Shovqin bosimi inson bosh miya faoiiyatiga 
sezilarli ta ’sir ko‘rsatib, uni tezda charchatib qoVadi. Shovqin 
bosimi 80 detseballga (dB) yetganda insonning eshitish organlari 
(oliqadi, natijada atrofdagi gaplaming 20—50% ni ilg‘ab ololmavdi.
Insonda transport shovqini ta ’siri natijasida ko‘rish va eshitish 
masofasi bir soat davomida 13—18 metrga qisqaradi. Haydovchining 
e’tibori susayadi, ishlash qobiliyati tezda zaiflashadi, qon bosimi 
esa 2,7—4,0 ga o‘zgaradi.
Yengil avtomobil haydovchisi uchun shovqin bosimi 84 dB 
clan, yuk tashuvchi mashinalarning haydovchilari uchun esa
69

---

92 dB dan oshmasligi kerak. Haydovchi uchun shovqin bosimi 
mashina dvigateli, kuzov va g‘ildixaklar orqali ta’sir etadi. Haydov- 
chiga kelayotgan tovush tez yurayotgan avtomobilning havoni 
kesish aerodinamikasi va shinaning yo‘l yuzasiga tushgandagi 
tebranishi natijasida keladi. G ‘ildiraklar orqali keladigan tovush 
kuchi yer yuzasining g£adir-budirligiga va avtomobil tezligiga 
bog‘liq.
Transport qatnovidan keladigan tovushlar ularning soni, xili 
va tezlik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Bir kunda 2000 ta yengil yuk 
tashuvchi mashinaning asfalt-beton ko£chadan o £tishi 16 dan 50% 
ga ortsa, shovqin bosimi 8 dB ga ko‘tariladi. Bunda shovqinning 
asosiy qismi y o i yuzasining holatiga bog£liq ekanligi aniqlandi. 
Yo£l yuzasining g‘adir-budirhgi 1 mm atrofida bo£lsa, shovqin 
bosimi kam boladi. Yo£l yuzasining katta yoki kichik bo£lishi 
transport shovqini darajasini o£zgartiradi.
Ammo, yo‘l yuzasining g£adir-budirligi 2 ,5 -3 ,0 m m ga 
yetganda shovqin bosimi kamaya boshlaydi; 4—5 mm ga yetganda 
esa butunlay yo£qoladi. Yo£l yuzasining holatiga ko£ra avtomobil 
shinasining yopishish darajasi va shovqin bosimining o £zgarishi