Ashyoshunosligi

asfalt-beton 
hosil qiladi 
(4.1-rasm).
Agar rangli to ld ir- 
gichlar va pigmentlar ishlatilsa 
rangli asfalt-beton 
olinadi.
Ob-havo va muhit, ya’ni harorat, quyosh nuri, havo va suv 
ta ’sirida bitumli qurilish ashyolarining fizik va kimyoviy xossalari 
o‘zgarishi uning kamchiligi desa boladi.
Zichlab yotqizilgan asfalt-beton soviydi, keyin mustahkam 
holatga aylanadi. Mineral toldirgichlar bilan bitum qorishtirilgan-
56

---

dan keyin murakkab fizik-mexanik jarayon boshlanadi. Asfalt- 
betonning sifati uning tarkibidagi ashyolaming xossalariga bog‘liq.
Bitumli boglovchilar asosida olinadigan barcha qurilish 
ashyolarining ichki tuzilishi nihoyatda murakkab bo‘lib, ulaming 
xossalari ko‘p omillarga bog‘liq.
Atrof-muhit ta’sirida bitum tarkibidagi yog‘ miqdori kamayadi, 
sinolaning bir qismi asfaltenga aylanadi. Natijada asfalten miqdori 
oshadi, buning hisobiga bitum quyuqlashadi va u m o lí holatga 
o l a boshlaydi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti yuqori mustahkam, 
chidamli va sifatli asfalt-beton ishlab chiqarish mumkinligini amal- 
da isbot etdi.
Asfalt-beton ishlab chiqarish texnologiyasini yaratishda sirti 
l'aol mineral toldirgichlarni ishlatish nazarda tutiladi. Bu esa 
yolbop asfalt-beton qatlamining sifatini yaxshilashda hamda uzoq 
muddatga chidamliligini oshirishda asosiy omil hisoblanadi. Y olga 
yotqizilgan asfalt-beton qatlamining qalinligi va yuzasining kattaligi 
bitumning eskirishiga katta ta’sir etadi. Asfalt-beton qatlam qan- 
chalik yupqa bo‘lsa, o‘zgaruvchan va issiq iqlimli hududlarda, 
jumladan, 0 ‘zbekiston sharoitida uning eskirishi tezlashadi. Shu 
bois quyosh nuri va kislorod ta ’siridagi asfalt-beton tarkibini 
hisoblashda tanlangan bitum, mineral kukuni, mayda va yirik 
to‘ldirgichlar samarali miqdorda olinishi kerak.
Yuqori haroratda tayyorlangan (170— 190°C) asfalt-beton qo- 
rishmaning uzoq vaqtli issiq-quruq muhit sharoitida mustahkamligí 
oshadi, ammo u m o‘rt holatga o l a boshlaydi, suvga va sovuqqa 
chidamliligi sezilarli kamayadi. Asfalt-beton xossasi harorat ta ’si­
rida sezilarli o‘zgaradi. Oddiy haroratda asfalt-beton qayishqoq- 
egiluvchan holatda, sovuq sharoitda esa qattiq, m o‘rt boladi. 
Masalan, 50°C haroratda saqlangan asfalt-betonning mustalrkam- 
ligi 1—2 M Pa bolsa, — 35°C gacha sovitilganda mustahkamligí 
30—40 M Pa gacha oshadi. Yuqori haroratda tayyorlangan (170- 
190°C) asfalt-beton qorishmaning uzoq vaqt issiq-quruq muhit 
sharoitida mustahkamligi oshadi.
Bitumning eskirishi natijasida asfalt-betonning mustahkam­
ligi kamayishini tajribaxona sharoitida sinash usullari ko‘p. Hozirgi 
vaqtda bitum mineral ashyolarining xossalari o‘zgarishini ultra-
57

---

tovush toMqinlarining ashyo hajmi bo‘ylab tarqalishi orqali o ‘rga- 
nish mumkin. Asfalt-beton namunani bir tomondan, yuborilgan 
ultratovush to‘lqinlarini ikkinchi tomondan qabul qilishdagi tezligi 
orqali uning elastiklik moduli dinamikasini aniqlash mumkin. To‘l- 
qinlar tezligining katta bo‘lishi asfalt-betonning xossalari qoniqarli 
ekanligidan darak.
Asfalt-beton o‘zining xususiyatlari - bitumning quyuq-suyuq- 
ligi va asfalt-betonning qorishmasini yo‘lga yotqizilayotgandagi 
haroratga ko‘ra, issiq (130-160°C), iliq (60~90°C) va sovuq 
(+10°C gacha) guruhlarga bo‘linadi.