Ashyoshunosligi

13.1. Beton tasnifi
Zichligiga ko‘ra betonlar quyidagicha tasniflanadi: 
juda og‘ir betonlar
— bunday betonlaming zichligi 2500 kg/ m3 
dan katta, bunda to‘ldirgich sifatida temir rudali tabiiy tosh, po‘lat 
qipig‘i (po‘lat-beton), magnezit, cho‘yan maydasi va boshqalar 
ishlatiladi (zichligi — 2500 kg/m 3 dan katta). Ko‘pincha bunday 
betonlar radiatsiya nuridan saqlanishda, ayrim maxsus asbob- 
uskunalar, xonalami muhofazalashda ishlatiladi;
og‘ir (oddiy) beton
— zichligi 1800—2500 kg/m3, toldirgich 
sifatida qum, shag‘al yoki chaqilgan tosh va boshqalar ishlatiladi. 
Qurilishning barcha sohalarida ishlatiladi;
yengil beton
— bunday betonlarning zichligi 500—1800 
kg/m3, to‘ldirgich sifatida toshqol, keramzit, agloporit, pemza, 
tuf va boshqa yengil tabiiy yoki. sun’iy yengil toshlar ishlatiladi. 
Asosan, devorbop ashvo sifatida qollaniladi;
juda yengil beton —
zichligi 500 kg/m 3 dan kam bo£lgan 
konstruktiv, devorbop va issiqlikni kam o'tkazadigan ko‘pik-beton, 
gaz-beton yoki yirik g‘ovak!i betonlar shular jumlasidandir.
Boglovchi moddalarning turiga ko‘ra betonlar sementli, gipsli, 
asfalt-beton, silikat, polimer, polimer-sement va beton-polimer 
kabilarga bo‘linadi.
295

---

13.2. Betondagi toidirgichlar
Mayda to ‘ldirgichlar.
Beton tayyorlashda 0 ‘rta Osiyoda, 
asosan, daryo, tog‘ yoki barxan quralari ishlatiladi.
Tabiiy qumlardagi gil va changlar 3% dan, maydalab tuyügan 
qumlarda esa 5% ortmasiigi lozim.
Har xil yiriklikdagi qumlar (0,15 mm dan 5 mm gacha) o‘zaro 
g‘ovak va bo‘sh!iqlarni to ‘lg‘izish hisobiga zichligi katta bo‘ladi.
Qumning 
mayda-yirikligi (granulometriyasi) 
standart elaklarda 
elab aniqlanadi. Elak kataklarining o ‘lchami, odatda, 5; 2,5; 1,25; 
0,63; 0,314 va 0,14 mm ga teng.
Qum kataklarining oMchami 5,0 mm ga teng boMgan g‘alvirdan 
butunlay o‘tishi yoki qolgan qoldiq 5% dan oshmasligi, eng kiehik 
katak olcharni 0,14 mm teshikli g‘alvirdan o'tganlari (gil, changlar) 
esa 10% dan oshmasligi kerak. Qum har tamonlama sifatli bo‘lsa, 
elash natijalari grafikda zieh chizilgan chegara ichida bo‘ladi 
(13.1.-rasm).
Agar elanish egri zieh chiziqlar chegarasining 
yuqorisidan o‘tsa, qum mayda, pastdan o ‘tsa, yirik hisoblanadi.
Oddiy beton tayyorlashda qumning yiriklik moduli 2 - 3 , 
yaxshisi 2,5 chegarasida boMishi kerak.