Ashyoshunosligi

R =
30 MPa ga teng. 24 soat qotgandan 
keyin 0,6 MPa bosimda suv o‘tkazmaydi.
11.12. Nanotexnologiya va bog‘lovchi moddalar
«Nano» (yunoncha «nanos», mitti so£zini bildiradi) — bu 
qo'shimcha bo‘lib, dastlabki birlikning miiliarddan bir ulushini 
anglatadi. «SI»da uzunlik birligi metr boMgani uchun nanometr 
ya’ni, metrning miiliarddan bir qismiga va millimetming milliondan 
bir qismiga teng. Bu juda kichkina o ‘lcham birligi bo‘lishiga 
qaramay, uning atom yoki molekulalarga aslo aloqasi yo‘q.
Biz biror-bir modda kristall yoki amorf tuzilishga ega bo‘lsa, 
u modda molekulalardan, molekulalar esa atomlardan tashkil top- 
ganligiga ko‘nikkanmiz. XX asrning II yarmida, ayrim holatlarda
262

---

molekulalar va moddalar orasida murakkab tuzilishga ega bolgan 
jismlar bo‘lishi mumkinligi va ular molekula va hatto, modda 
sifatida ham ta’riflanmasligi m a’lum bo‘ldi. Bu jismlar nanometr 
diapazoni uzunliklariga ega bo‘lib, ular «molekular klasterlar» 
deb nomlandi.
Va aynan molekular klasterlar uchun nanodunyo, nanotex- 
nologiya va nanomexanizm atamalari taklif qilingan. Molekular 
klaster o ‘zi nim a? M olekular klasterlar tartibga solingan 
fazoviy tuzilish b o ‘lib, o ‘zaro m olekular ta ’sir kuchi bilan 
bog'langan va bir kimyoviy elem ent atom idan tashkil topgan. 
()‘lcharnlari bir necha n an o m etrn i tashkil qiladi. Hozirgi 
vaqtga kelib, bizga faqat uglerod klasterlari m a’lum, lekin bu 
kabi tuzilishlarni krem niy asosida ham olish m um kinligini 
bilamiz.
Uglerodli klasterlar oilasi keng bo‘lib, ulaming eng mashhur- 
laridan biri bu — fullerenlar. Ulaming ixtirosi munosabati bilan 
1990-yilda kimyo sohasi bo‘yicha Nobel mukofoti ham berilgan. 
Fullerenlar puch sferasimon tuzilishlar bo‘hb, ko‘rinishidan futhol 
koptogini eslatadi. Ulaming yuzasi ketma-ketlikdagi oltiburchak 
va beshburehaklardan tashkil topgan. Tugunlarida ugrerod atomlari 
turadi.
Fullerenlar hozirgi paytda ilm-fan va texnika sohalarida keng 
qo‘llanilmoqda. Uglerod klasterlari oilasidan kamroq mashhurlikka 
ega bo'lgan, lekin shunga qaramay, nanotexnologiyalarda keng 
qo‘llaniladiganlaridan biri bu — nanonaychalar. Yopiq nanonaycha 
tuzihshidan puch jism bo‘lib, ko‘rinishidan cho‘zinchoq naychaga 
o‘xshash va (xuddi grafitning geksonal kristalli panjarasidek) yon 
sirti oltiburchaklardan tashkil topgan, ko‘ndalang tomoni esa 
fulleren yarimtalari bilan taqdim etilgan. Ulardan ko‘pchiligi 
takomillashgan nanobeton ishlab chiqarishda qollanishi mumkin. 
Professor Trettin R. sement matritsasini mustahkamlash niyatida 
uglerod nanonaychalari ko‘rinishidagi fibrlami qo‘llash borasidagi 
tajribalari natijalarini namoyon etdi.
Amaliyotda bu turdagi texnologiyalar Gollandiyada qo‘llanilib, 
ulardan kanal sohillariga to ‘siqlar qo‘yilgan. Im 3 U HPC bahosi 
Im 3 oddiy V65 betonning bahosidan sezilarli darajada yuqori
263

---

(4 marta). Lekin to ‘siqlarni ishlab chiqarishda odatiy beton miq- 
dori bilan solishtirganda, 35% ga kamroq beton sarf boMadi.
Yaponiyada UHPC dan piyodalar o‘tish ko'prigi qurildi, uning 
uzunligi 60 m b o lib , oddiy betorming qurilgandagi ogMrligidan 
20% ni tashkil qiladi.
Umumiy sarf-xarajatlari esa 5% kamroq bo‘lib chiqdi. Sement 
toshining tuzilishini yaxshilash, uning darzga mustahkamligini 
va dinamik yopishqoqligini oshirish uchun beton tarkibiga uglerodli 
nanonaychalar qo‘shiladi. Uglerod nanonaychalar puch naychalar 
boMib, bitta yoki bir nechta uglerod atomlari qatlamlaridan tashkil 
topgan. Ularning diametri 1 dan bir necha nanometrgacha va 
uzunligi bir qancha mikronga teng.
Beton qorishmasiga nanonaychalarning kiritilishi sement 
toshini armatura singari mustahkamlaydi va uni kompozit ashyoga 
aylantiradi. Sement qorishmasida nanonaychalar o‘zlarini xuddi 
kristall toladay tutadi.
Lekin ular o‘tkirlangan shaklda emas, cho‘zinchoq shaklda 
b o ‘lgani uchun kristallar ham cho‘zinchoq shaklda b o ‘ladi. 
Kristallar o‘sgani sari bir-birining ichiga o ‘sadi va shu orqali butun 
sement toshini to ‘r singari chirmab oladi. Nanonaychalarning 
sement toshining tuzilishiga ta’siri elektron mikroskopik rasmda 
ko‘rsatilgan.