Ащоли турмуш даражасини моделлаштириш


Бозор и=тисодиёти шароитида ащоли турмуш даражаси ысишининг асосий



Download 1,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/47
Sana10.07.2022
Hajmi1,08 Mb.
#772011
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47
Bog'liq
aholi turmush darazhasini modellashtirish

1.2. Бозор и=тисодиёти шароитида ащоли турмуш даражаси ысишининг асосий 
кырсаткичлари.

Ащоли турмуш даражасини ырганиш жараёни « шахсий эщтиёж» категориясидан


бошланади. Ижтимоий эщтиёж со\ли=ни са=лашни мущофаза =илиш , мещнатнинг 
кафолатланганлиги, ижодий характери ва маълум шароитлари , дам олиш, маиший щамда
щоказоларга эщтиёжни ыз ичига олади. Эщтиёж =андайдир =отиб =олган нарса эмас, у 
муттасил ривожланади, тыхтовсиз ызгаради. Эщтиёжнинг ривожланиши у ёки бу неъматни
истеъмол =илиш ва унинг жисмоний щажмининг албатта кыпайишини билдирмайди, бир =атор
щолатларда ана шу неъматлар ва хизматлар истеъмол =илиш таркиби такомиллашуви щамда
сифати яхшиланишини ( истеъмол =илиш хусусиятини) назарда тутади. Бундан таш=ари
турмуш даражаси тушунчасига жамият ривожланишининг ушбу бос=ичида ишлаб чи=арувчи
кучлар ва ишлаб чи=ариш муносабатлари ривожланишининг даражасига мувофи= келадиган, 
инсонга объектив хос былган чинакам зарур неъматларга эщтиёжни акс эттирадиган о=илона


эщтиёжларнинг =ондирилиш даражасини киритиш зарур. Масалан , алкагол ичимликлар, тамаки 
буюмлари ва щоказоларга былган эщтиёжни о=илона эщтиёж жумласига киритиш мумкин эмас. 
Турмуш даражаси турли неъматлар ва хизматлар даражаси . уларга былган о=илона
эщтиёжни =ондириш бос=ичидан таш=ари, инсонни щар томонлама эркин камол топтириш, 
янги инсонни шакллантириш учун вужудга келтирилган бир =атор шароитларни щам ыз ичига
олади. Щар томонлама эркин камол топтириш шароитлари деганда мещнат ва маишат, дам 
олиш щамда уй-жой шароитларини, ишдан таш=ари ва=т ва щоказоларни тушуниш керак. 
Бундан таш=ари , ана шу ижтимоий-и=тисодий шароитлар жумласига турмуш даражасининг
тыхтовсиз ысиш жараёнини таъминловчи , шунингдек ана шу жараённи реализация =илишга
жамият ва давлат томонидан йыналтирилган фаолият щам киради. 
Ащолининг турмуш даражаси ижтимоий и=тисодий тушунча былиб, у кишиларни моддий
ва маънавий –маърифий эщтиёжининг =ондирилиши щамда турмуш шароитининг яхшиланиш 
даражасини тавсифлайди. Моддий-эщтиёжларга кишининг ози=-ов=ат, кийим –кечак, турар-
жой, ё=ил\и, маиший комунал хизмат кырсатишни яхшилаш кабиларга былган эщтиёжлари 
киради. Маънавий-маърифий эщтиёжларга кишиларнинг билими, малакаси ва маънавий –
маърифий савиясини ошириш, интелектуал салощиятини юксалтириш кабиларга былган 
эщтиёжлари киради.
Кишилар эщтиёжларини =ондириш даражаси жамият аъзоларининг алощида олган ва 
оилавий даромадлари даражасига бо\ли=. Турмуш даражасини илмий даражада бутун ащоли учун 
ва таба=алашган микро даражада алощида гурущи учун =араб чи=иш мумкин. Биринчи ёндашув 
турли мамлакатларда ащолининг турмуш даражасини ащоли жон бошига ты\ри келадиган ялпи 
ички мащсулот кырсаткичи быйича ани=лаб, =иёсий тащлил =илиш имконини беради. 
Ащолининг ижтимоий турмуш даражасини ошириш –бу жамиятнинг щамма аъзоларига
мещнат =илиш , дам олиш , щар томонлама жисмоний ва маданий тара==иётни таъминлаш
щамда мещнат =илиш =обилиятини йы=отганларни ижтимоий таъминот , пенсия ва нафа=алар 
билан таъминлаш, нисбатан кам даромадли оилаларнинг болаларига нафа=алар бериш йыли 
билан амалга оширилади. 
Кыриниб турибдики “турмуш даражаси “ тушунчаси ыта мураккаб ва кып =иррали мазмунга 
эга былганлигидан у биттагина кырсаткич билан эмас, балки ащоли даромади ва турмушнинг 
турли =ирраларини ифодаловчи кырсаткичлар тизими билан тавсифланади. Демак, бу сощадаги 
прогнозлар бевосита ижтимоий прогнозлар билан бо\ли= былади. Ащоли турмуш даражасини
ошириш сощасидаги прогнозларнинг роли ва ащамияти шунда кыринадики, улар бутун
ащолини турмуш даражасини оширишга маълум даражада таъсир кырсатади. Ижтимоий
прогнозларни щисобга олган щолда ащолининг турмуш даражасини ошириш, сынгра эса моддий 
ишлаб чи=ариш тармо=ларини ривожлантиришни бизнес режаси ишлаб чи=илади. Бунда
миллий даромад ва ащоли сони прогнозлари, шунингдек ижтимоий муаммолар быйича
директив органларнинг =арорлари сызсиз щисобга олинади.
“Ащоли турмуш даражаси” и=тисодий адабиётларда турли хил тал=ин =илинади. Масалан 
Эгамов Э., Усмонов М., 
[
68
]
да ащоли турмуш даражаси кырсаткичларини =уйидагича
белгилайди: 
-
ащолининг даромадларини акс эттирувчи кырсаткичлар; 
-
ащолининг моддий бойликларини ва хизматларни сотиб олишга =илган харажатларини акс 
эттирувчи кырсаткичлар; 
-
жам\ариш; 
-
йи\илган мулк ва ащолининг уй-жой билан таъминланиш даражаси; 
-
ащоли даромадларини дифференциялаш , камба\аллик даражаси ва унинг чегараси; 
-
ижтимоий-демографик тавсифномалар; 
-
ащолини турмуш даражасини умумий бащолаш ва щ.к. 
Ё.Абдуллаев 
[
10
]
да ащолини турмуш даражасини ошириш масалаларини тащлил =илиш учун 
,ащоли сонига нисбатан щисобланадиган макрои=тисодий кырсаткичларни =уйидагича 
ифодалайди. 
Ащоли турмуш даражасини ифодаловчи кырсаткичлар: 

Ащоли жон бошига ты\ри келадиган ялпи ички мащсулот (ЯИМ); 
-
Ащоли жон бошига ты\ри келадиган ялпи миллий мащсулот (ЯММ); 
-
Ащоли жон бошига ты\ри келадиган соф миллий мащсулот (СММ); 

Истеъмол =илинган ози=-ов=ат мащсулотларининг жон бошига та=симоти; 
-
Истеъмол =илинган ноози=-ов=ат мащсулотлари жон бошига та=симоти; 


-
Жон бошига истеъмол =илинган электр энергияси (И+Э)
-
Истеъмол =илинган газ (И+Г) 
-
Ащолига коммунал ва маиший хизматлар даражаси 

Жон бошига ялпи маиший хизматлар (ЯМХ) =ийматини щисоблашни статистик усулларини 
ишлаб чи==ан. 
В.Ким., Н.Махмудов, 
[
33
]
да ащолини кып =иррали турлима-турли эщтиёжларини
ани=лашда , шартли равишда =уйидаги былимларга ажратади: 
-
ащолига комунал ва маиший хизмат кырсатиш; 
-
Ози=-ов=ат мащсулотлари; 
-
кенг =иррали ноози=- ов=ат мащсулотларининг истеъмоли (пойафзал, кийим-кечак, галантерия, 
хыжалик моллари ва щ.к.); 
-
Тиббий хизмат; 
-
Хал= таълими ва маданият;
-
Инсонларни маърифий ва маънавий бойлиги ва щ.к.
Энг кенг тар=алган кырсаткич айрим олинган инсон , оила ёки ащолининг айрим
ижтимоий гурущлари =ылидаги товар ва хизматлар щажми щисобланади. Бунда уй 
хыжаликлари олишлари мумкин былган товарлар, хизматлар ва корхона активлари щажми 
турмуш даражасини ифодалайдиган энг мущим индикатор щисобланади. Даромадлар истеъмол 
харажатлари ва жам\аришларни молиялаштириш учун ишлатилади. Улар келажакда ащоли 
томонидан молиявий активларни ва мулкларни (ер, уй ва щакозо) сотиб олиш учун сарфланади ва 
бу щам ащоли турмуш даражасига таъсир кырсатади. 
Бундан таш=ари ащоли турмуш даражасини кенг маънода ифодалаш учун ижтимоий
статистика кырсаткичлари тизимига кирадиган бир =атор кырсаткичлар щам =ылланилади. 
Масалан , турмуш даражасининг мущим кырсаткичлари щисобланувчи мамлакатда миллий 
бойликнинг щажми , таркиби ва ызгариши, ишлаб чи=илган ва фойдаланилган миллий даромад 
кырсаткичлари вилоятни и=тисодий ривожлантиришнинг асосий кырсаткичларидан бири 
щисобланади. Ащоли турмушининг даражаси кып жищатдан ащолининг ва=т бюджети
статистикасининг кырсаткичларини акс эттиради. У ижтимоий статистика кырсаткичлари 
тизимининг « Шахс, оила ва мещнат коллективи статистикаси» былимида « Ащолининг быш 
ва=ти ва дам олиш статистикаси» тизимини ташкил этади.
Ащолини турмуш даражасини ривожлантириш кырсаткичлари бу щар бир мамлакатни 
и=тисодий ысишини кырсатишдир. Шунинг учун щар бир мамлакат ащоли турмуш даражасини 
ошириш учун интилади ва уни давлат сиёсатининг асосий ма=сади деб билади.
Чунки и=тисодий ысиш =уйидагиларни билдиради: 

миллий мащсулот щажмини ва даромадни муттасил кыпайишини, демак о=ибатда эса 
ащоли турмуш даражаси ысишини; 

ишлаб чи=ариш фондларини ва ишчи кучларини хыжалик оборотига янада тыларо= жалб 
=илишни, яъни жамиятнинг чегараланган ресурсларидан ты\ри фойдаланишни; 

шахсни ривожланишига олиб келувчи янги эщтиёжларни ва шу билан бир ва=тда уларни 
=ондиришнинг янги имкониятлари пайдо былишини; 

дунё бозорида давлат ишончининг ысиши ва ырнининг мустащкамланишини, 
Бу эса хал=аро айирбошлашнинг нисбатан устунлик =онунига мувофи= =ышимча 
харажатсиз миллатлар даромадини оширишга олиб келади. 
Шу билан бирга и=тисодий ысиш айрим салбий о=ибатларга щам эга. 
Уларнинг ичида энг кызга ташланадигани атроф мущитга орти=ча зыр берилиши ва 
натижада уни ифлосланиши. 
Бар=арор и=тисодий ысиш учун шароитларни таъминлаш давлатнинг мущим вазифаси 
щисобланади. У тартибга солиш таянчларидан фойдаланиб, и=тисодий ысишнинг ижобий 
томонларини кучайтириш ва салбий томонларини текислаш имконига эга. 
Аммо, щозирги шароитда и=тисодий ысишни таъминловчи интенсив омилларнинг

Download 1,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish