Ҳасан абулқосимов иқтисодий хавфсизлик

3.2. Иқтисодий хавфсизликка ички
таҳдидлар
Мамлакатнинг ички иқтисодий соҳадаги хавфсизлиги 
табиий, техника-технологик, инфратузилмавий, ижти- 
моий ва бошқа макро ва микроиқтисодий ривожланиш 
омиллари, ички иммунитет ва турли беқарорлик, танг- 
ликлар таъсиридан ҳимояланиш орқали таъминланади.
Иқтисодий хавфсизликка таҳдид солзгвчи ички омил- 
ларга қуйидагилар киради:
- илгариги тизимдан бирёқлама, таркиби деформа- 
циялашган иқтисодиётнинг мерос бўлиб қолгани;
- кўпчилик тармоқларнинг қолоқ технологик базага, 
юқори энергия ва ресурс сиғимига эгалиги сабабли мил- 
лий иқтисодиёт рақобатбардошлигининг пастлиги;
- иқтисодиётнинг юқори даражада монополлашуви;
- юқори даражадаги инфляция;
- инфратузилма объектларининг етарли дараж ада 
ривожланмагани ва мустаҳкам эмаслиги;
- минерал-хом ашё базаларининг кам ўрганилган ва 
хўжалик оборотига тортилиш имкониятларининг етар- 
ли эмаслиги;
57
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- мамлакат илмий-техника салоҳиятининг ёмонла- 
шуви, фан-техника ривожла нишининг айрим йўналиш- 
ларида илрор ўринларнинг бой берилиши, бошқа фао- 
лият соҳаларида интеллектуал меқнат нуфузи ва обрў- 
эътиборининг тушиб кетиши;
- ички бозорлардан чет эл фирмалари томонидан 
маҳаллий товар ишлаб чиқарувчилар маҳсулотларининг, 
жумладан, истеъмол товарларининг сиқиб чиқарилиши;
- ҳудудий сепаратизм тенденцияси ва бошқариш 
қарорларини қабул қилишда тармоқ лоббизмининг юқори 
дараж ада экани;
- инвестицион фаолликнинг сустлиги;
- капитал хараж атлар ўрнига жорий хараж атларни 
аф зал кўриш;
- социал конфликтларнинг (зиддият) келиб чиқиш 
хавфининг мавжудлиги. Бундай ижтимоий зиддиятлар 
меҳнатга ҳақ тўлаш механизмининг такомиллашмага- 
ни, иш сизлик даражасининг юқорилиги, аҳоли ўртаси- 
даги табақаланишнинг кескинлаш иб кетиши, аҳоли 
билим даражаси ва ишчи кучи сифатининг пасайиши 
туфайли вужудга келади;
- қонунчиликнинг ривожланмагани, бир қанча иқтисо- 
дий субъектларнинг ички ва ташқи бозорда монопол ўрин 
тутгани, ғайриқонуний фаолият кўрсатиши ҳамда улар- 
нинг ҳуқуқий интизомининг пастлиги;
- иқтисодиёт субъектларининг молиявий ва шартно- 
мавий интизомининг пастлиги;
- иқтисодиётнинг криминаллашуви ва коррупция- 
нинг кучайиши;
- даромадларни яшириш ва солиқ тўлашдан қочиш 
ҳолларининг кўпайиши;
- молиявий маблағларни чет элларга ноқонуний тарзда 
ўтказиш (қаранг: 3.2.1-чизма).
Ички таҳдид омилларини, ўз навбатида, икки гу-
58
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

руҳга ажратиш мумкин. 1) иқтисодий тизимнинг цик- 
лик ривож ланиш қонуниятларига боғлиқ омиллар;
2) циклик ривожланиш қонуниятларига боғлиқ бўлма- 
ган омиллар. Биринчи гуруҳ омиллари таъсири оқиба- 
тида маълум шароитларда макроиқтисодиёт дараж а- 
сида салбий оқибатларнинг келиб чиқиши ва давлат- 
нинг иқтисодий хавфсизлигига таҳдид қилиши мумкин.
Иккинчи гуруҳ омиллари эса узоқ муддатли даврда 
хўж алик тизими муҳим элементларининг такрор иш- 
лаб чиқарилиши шароитида тўпланган нохуш тенден- 
циялар туфайли юзага келади. Бу нохуш тенденциялар 
қуйидагиларда намоён бўлади:
- мамлакатнинг ишлаб чиқариш, инновацион ва ил- 
мий-техникавий салоҳиятидан фойдаланиш даражаси 
ва самарадорлиги;
- хўж алик юритиш ва бошқаришнинг иқтисодий 
муносабатлари;
- социал соҳа;
- атроф-муҳит ҳолати;
- мамлакат ҳудудларидаги аҳвол.
Иқтисодий ислоҳотларнинг дастлабки босқичида танг- 
лик ҳолати чуқурлашиб, ишлаб чиқариш кескин қисқа- 
риб кетади. Бу ҳолнинг ўзиёқ жиддий иқтисодий хавф
туғдиради. Чунки ишлаб чиқаришнинг қисқариши, ички 
бозорда товар ва хизматлар миқдорининг камайиб ке- 
тиши оқибатида уларнинг ўрнига хориж товарлари, ай- 
ниқса, арзон ва сифатсиз товарлар кириб келади. Ички 
бозордан сиқиб чикарилган миллий товарларнинг ўрни- 
ни тиклаш ниҳоятда оғир кечади. Шунингдек, бой бе- 
рилган Ғарбий ва Марказий Россия ва бошқа МДХ мам- 
лакатлари бозорларига қайтадан кириб бориш ҳам қийин 
бўлади.
Мамлакат иқтисодий хавфсизлиги учун фундамен-
59
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тал тадкиқот ишларининг тўхтатилиб қўйилиши, жаҳон 
талабларига жавоб берадиган илмий-тадқиқот жамоала- 
ри ва конструкторлик бюроларининг тарқалиб кетиши, 
юқори технологик ва рақобатбардош маҳсулотларга бу- 
юртмаларнинг кескин камайиб кетиши, мамлакатдан 
“ақлларнинг чиқиб кетиш и” (“утечка мозгов”) ҳам жид- 
дий таҳдид солади. Юқори малакали мутахассис ва иш- 
чиларнинг ўз мутахассислигидан чиқиб кетиши обрўли, 
нуф узли соҳалардан бошқа, бундай билим ва малака 
талаб қилмайдиган, айниқса, тижорат-воситачилик со- 
ҳаларига ўтиб кетиши ҳам хавфли оқибатларга олиб ке- 
лиши мумкин бўлган жидций таҳдид ҳисобланади.
Иқтисодиёт таркибий тузилиш ида хом ашё маҳсу- 
лотлари ишлаб чиқарувчи, ёқилғи энергетика, метал- 
лургия тармоқлари улушининг ўсиб, машинасозлик, 
кимё, енгил ва озиқ-овқат саноати улушининг камайиб 
кетиши ҳам жиддий хавф туғдиради. Россия Ф едера- 
циясида XX аср 90-йилларининг биринчи ярмида бо- 
зор муносабатлари ўз-ўзидан иқтисодиётнинг тарки- 
бий тузилишини ўзгартириб юборади деган қараш лар 
ўзини оқламади. Шунингдек, таркибий ўзгартиришларда 
чет эл инвесторларига умид қилиш ҳам ўзини оқлама- 
ди. Чунки уларнинг м анф аатлари давлат иқтисодий 
сиёсатига мос келмади.
Мавжуд хўжалик тузилиш и ва алоқаларнинг узили- 
ши, саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархла- 
ри ўртасидаги диспропорциянинг кучайиши, ватанимиз- 
даги ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш дан воз 
кечиш, амалда ички бозорни озиқ-овқат маҳсулотлари 
импортига тўлиқ очиб қўйилиши ўзини ўзи озиқ-овқат 
билан таъминлаш базасининг барбод бўлишига, заиф - 
лашувига олиб келади. Давлат мустақиллиги хавф ости- 
да қолади. Шунинг учун мамлакат озиқ-овқат мустақил-
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лигини таъминлашда маҳаллий товар ишлаб чикарувчи- 
ларни самарали ҳимоя қилиш, импорт маҳсулотлари би- 
лан миллий товарлар нисбатини тартиблаш муҳим аҳами- 
ятга эга бўлади.
Ишеизликнинг оммавий ва турғун тус олиши мамла- 
катга жиддий ижтимоий хавф туғдириши мумкин Ишсиз- 
лик турли-туман жиноятлар, хусусан, экстремизмнинг 
кучайиши учун база ҳисобланади.
Ишбилармонлик, инвестиция фаоллигига тўсиқлар- 
нинг мавжудлиги давлатнинг молиявий қийинчиликларни 
чет эл кредитлари ҳисобига “яш аш га” интилишини 
кучайтиради. Чет эл кредитларидан фойдаланиш бирор 
хавф туғдирмайди, аксинча, иктисодий тарақкиётга 
кўмаклашувчи восита бўлади. Аммо чет эл кредитлари- 
дан самарасиз фойдаланиш, уларни ҳаддан ташқари ьл л 
миқцорда олиб, тўлай олмаслик хавфлидир. Буни ҳозирги 
Аргентинадаги воқеалар мисолида кўриш мумкин.
Иқтисодиётда коррупция ва “маъмурий рэкет” мам- 
лакат хавфсизлигига жидций таҳдид сопади. Бозор иқти- 
содиётига ўтиш даврида “маъмурий рэкет” турли дав- 
лат ҳамда назорат органларининг кичик ва хусусий биз- 
нес субъектлари фаолиятига ноўрин аралаш иши ту- 
файли вужудга келган. У мамлакатда ўрта мулкдорлар 
синфининг амалда шаклланиши, қарор топишига, тад- 
биркорликнинг ривожланишига тўсқинлик қилади.
Иқтисодиётда криминал жараёнларнинг кучайиши 
жиноий ёки “хуф ёна” иктисодиётнинг вужудга келиши 
билан боғлиқцир. Президентимиз Ислом Каримов бу 
борада тўхталиб, шундай деган эди: “Жиноий ёки кўп 
ҳолларда “хуф ёна” деб аталаётган иқтисодиёт воқелик 
сифатида қуйидагича шароитда ўсди ва ривожланди: у 
ишлаб чиқариш соҳасидаги конунларни қўпол равишда 
бузиб, ўзига хон — ўзига бек бўлиб олган эди. Чунки
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

унга энг яқин рақобатчи бўлган давлатнинг иқтисодий 
тузилм алари қотиб қолган кўрсатмалар ва тақиқлар 
билан чеклаб қўйилган эди. Совет даврида бу ҳодиса 
ҳаддан таш қари кучайди, хунук ҳолга келди ва Ўзбе- 
кистонга мерос бўлиб қолди”6.
Ички таҳдидлар ичида хуфёна иқтисодиёт ўта хавф- 
лилиги билан ажралиб туради. Шунинг учун унга қарши 
кураш иқтисодий хавфсизликни таъминлаш да муҳим 
аҳамиятга эга.
Мамлакат инггисодий хавфсизлигини таъминлаш учун 
унга таҳдид солувчи ички ва ташқи омилларни аниқлаш 
билан бир қаторда, унинг кўрсаткичларини таҳлил қилиш 
ҳамда улар асосида хавфсизликни таъминлаш механиз- 
мини шакллантириш долзарб муаммо ҳисобланади.