Ҳасан абулқосимов иқтисодий хавфсизлик

2.2.1-чизма
И қтисодий хав ф си зл и к кўрсаткичлари
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2.1.1 -жадвал
Ўзбекистонда асосий энсргия ресурсларига
бўлган эхтиёжнинг ўсишига оид прогноз*
Эвергия тури
Йиллар
1990
1995
2000
2005
2010
Нефгь
( м л н ТН-Э)
12,5
7
7,33
7,8-8
8,5-10
Кумир
(млн т.н.э)
3.4
1,05
0,88
1,5-1,6
2.-2Л
Гаэ (млн т.н.з)
28,6
34,2
41,22
44,М 7,1
45-52
Электроэнер-
гия 
(млн КВТ.С)
54.2
46,2
46,84
54,5-60,4
59,4-70,1
Иссиқлик
знергинси
(ТДЖ)
245765
236564
194266
226565-2522464
234879-280934
* Ў ябекистон Респу&ликаси Иқгисодиёт вазирлиги ва Давлат статистика кўмитаси
маълумоттари асосида тузидци.
50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

З-боб. Иқтисодий хавфсизликка тахдидлар
3.1. Иқтисодий манфаатлар ва таҳдидлар
Ж амиятда инсон, хўж алик субъектларининг фао- 
лияти уларнинг эҳтиёжларини қондириш ва манфаат- 
ларини рўёбга чиқариш мақсадида амалга оширилади. 
Эҳтиёж кишиларнинг ҳаёт фаолиятини таъминлаш, ин- 
сон организми ва шахсини ривожлантириш учун унинг 
ҳаётий неъматларга ва нарсаларга бўлган объектив за- 
рурати ҳисобланади.
Кишилар эҳтиёж и хилма-хил бўлиб, уларнинг тар- 
кибида социал-иқтисодий эҳтиёж лар алоҳида ўрин ту- 
тади. Умуман, инсон эҳтиёжларини америкалик олим 
А.Маслоу қуйидаги гуруҳларга ажратган:
1) физиологик, яъни овқатланиш, ичимлик ичиш, 
ухлаш ва бошқалар;
2) хавфсизлик эҳтиёжлари, яъни касаллик, қўрқинч- 
ли вазиятлар, табиий офат ва бошқалардан ҳимояланиш;
3) ижтимой алоқаларга бўлган эҳтиёжлар, яъни меҳр- 
01
у
1
бат, муҳаббат, бирон-бир гуруҳга, оилага бирикиш 
ва бошқалар;
4) ҳурматга сазовор бўлиш (мақсадга эришиш, тан 
олиниш);
5) ўзини намоён этиш, юқори мавқега эришиш, яъни 
ўз қобилиятларини намоён этиш ва амалга ошириш ва ҳк.
Инсон ўз эҳтиёжларини қондириш зарурлигини англага- 
нида манфаат юзага келади. Манфаат эса меҳнатга, фаоли- 
ятга ундовчи мотивацияни вужудга келтиради.
Иқтисодий манфаат англанган ижтимоий-иқтисодий 
эҳтиёжларнинг намоён бўлиши шаклидир. Манфаатлар 
хўж алик юритишда кўзланган наф ва ютуқни ифода-
51
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лайди. Уларга эришилганда хўж алик субъекти муста- 
қилликка ва ўзидан-ўзи ривожланиш имкониятига эга 
бўлади. Ш у боис иқтисодий манфаатлар хўж алик фао- 
лиятини ю ритиш дан кўзланган иқтисодий м ақсад- 
ларни ҳам ифодалайди. Иқтисодий мақсадларни уму- 
мий тарзда қуйидагича туркумлаш мумкин:
1. Иқтисодий ўсиш. Кўпроқ миқдорда ва юқори си- 
фатли маҳсулот ҳамда хизматларни ишлаб чиқариш 
орқали юқори турмуш даражасини таъминлаш.
2. Тўлиқ бандлик. Ишлашга кодир бўлган ва ишлаш- 
ни хоҳлайдиган кишиларни ўзларига мос машғулот би- 
лан таъминлаш.
3. Иқтисодий самарадорлик. Чекланган ишлаб чиқа- 
риш ресурсларини минимал дараж ада хараж ат қилиб, 
максимал натижа олишга интилиш.
4. Барқарор нарх даражаси. Умумий нарх даражаси- 
нинг жидций даражада кўтарилиши ёки пасайишининг, 
яъни инфляция ёки дефляциянинг кескин ўзгаришига 
йўл қўймаслик чора-тадбирларини кўриш.
5. Иқтисодий эркинлик. Корхона бошқарувчилари, 
ишчи ва истеъмолчиларнинг иқтисодий фаолият эр- 
кинлигини таъминлаш.
6. Даромадларнинг одилона тақсимланиши. Аҳолининг 
энг бой ва энг камбағал қатламлари ўртасидаги фарқнинг 
ҳаддан таш қари катталашувига йўл қўймаслик чора-тад- 
бирларини кўриш.
7. Иқтисодий жиҳатдан таъминлаш. Меҳнатга лаё- 
қатсиз, касалманд, қари-қартанг, ногирон ва аҳоли- 
нинг бошқа кам таъминланган, ёрдамга муҳтож тоифа- 
сини ижтимоий ҳимоялашни амалга ошириш.
8. Савдо баланси. Халқаро савдо ва халқаро молиявий 
битимларда оқилона балансни таъминлашга интилиш'.
Ушбу умумий иқтисодий мақсадлар хўж алик юри-
52
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тишнинг микро ва макро даражаларидаги, турли иқти- 
содиёт субъектларининг иқтисодий манфаатларини 
умумий тарзда ифодалайди.
Иқтисодиёт субъектларининг кўплиги улар манфа- 
атларининг хилма-хил ш аклларда намоён бўлишини 
кўрсатади. Шунга мувофиқ м анф аатлар иқтисодиёт 
субъектлари нуқтаи назаридан шахс, жамият, давлат, 
ҳудуд, маҳкама, гуруҳ, оила м анф аатлари шаклида 
намоён бўлади.
Шунингдек, манфаатларнинг жорий ва истиқбол, ра- 
ционал ва норационал, англанган ва англанмаган, моли- 
явий, меҳнат, маънавий-ахлоқий ш акллари ҳам мав- 
жуддир.
Шахсий манфаатлар кишиларнинг конституциявий 
ҳуқуқ ва эркинликларини, яшаш хавфсизлигини таъмин- 
лаш, турмуш даражаси ва сифатини ошириш, жисмо- 
ний, маънавий ва интеллектуал ривожланишидан иборат.
Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида 
шахснинг яш аш , эркинлик ва ш ахсий дахлсизлик, 
ўзини судда ҳимоя қилиш, ўз шаъни ва обрўсига қилин- 
ган тажовузлардан, шахсий хаётига аралашишдан ҳимо- 
яланиши ҳамда турар жойи дахлсизлиги ҳуқуқига эга- 
лиги қайд қилинган. Шунингдек, ф уқаролар фикрлаш , 
сўз ва эътиқод эркинлигига ҳам эгадирлар. Шахснинг 
иқтисодий ва ижтимоий ҳўқуқлари , яън и мулкдор 
бўлиш, меҳнат қилиш, эркин касб танлаш , адолатли 
меҳнат ш ароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган 
тартибда ишсизликдан ҳимояланиш, дам олиш, қари- 
ганида ва меҳнат лаёқатини йўқотганида, шунингдек, 
боқувчисидан маҳрум бўлганида ижтимоий таъминот 
олиш, малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ва би- 
лим олиш, илмий ва техникавий ижод эркинлиги ҳамда 
маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқларининг
53
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кафолатланиши Конституциямизда белгилаб қўйилган2. 
Бу эса шахс ижтимоий ва иқтисодий манфаатларининг 
ҳуқуқ дараж асида қонуний муҳофаза қилинишидан 
далолат беради.
Ж ам ият манфаатлари ўз ичига демократияни мус- 
таҳкамлаш , ақоли барча ижтимоий ва этник гуруҳла- 
рининг ижтимоий тотувлиги, яратувчилик фаоллигини 
ошириш ҳамда маънавий ривожланишини ифодалайди. 
Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ҳам 
Ўзбекистон халқи 
республика фуқароларининг му- 
носиб ҳаёт кечиришларини таъминлашга интилиб, ин- 
сонпарвар демократик ҳуқуқий давлат барпо этишни 
кўзлаб, ф уқаролар тинчлиги ва миллий тотувлигини 
таъминлаш мақсадида, ўзининг мухтор вакиллари сий- 
мосида Ўзбекистон Республикасининг м азкур Консти- 
туциясини қабул қилади”3, деб таъкидланган.
Давлат м анфаатлари конституцион тузум, сувере- 
нитет, мамлакат ҳудудий дахлсизлиги ва бўлинмасли- 
гини ҳимоя қилиш, сиёсий, иқтисодий ҳамда ижтимо- 
ий барқарорликни қарор топтириш, қонунларга қатъий 
риоя этиш, ҳуқуқ-тартиботнинг ўрнатилиши, тенг ш е- 
риклик асосида халқаро ҳамкорликни ривожлантиришни 
ифода этади.
Шуни таъкидлаш жоизки, алоҳида ш ахслар ман- 
ф аатларини рўёбга чикариш орқали умумий м анфаат- 
лар рўёбга чикарилади. Аммо бунга киш илар ва улар- 
нинг ижтимоий гуруҳларининг бирлашуви, биргалик- 
даги фаолияти орқалигина эришиш мумкин.
Ж амият аъзоларининг умумий манф аатлари улар- 
нинг биргаликда давлатнинг мустақиллиги, х алқ ф аро- 
вонлиги ва юқори турмуш даражасини таъминлаш ҳамда 
унинг маданияти ва маънавий қадриятларини сақлашга 
бўлган интилишини ифодалайди. Шу боис иқтисодий
54
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

адабиётда «миллий», «миллий-давлат манфаатлари» каби 
тушунчалар қўлланади. Бу тушунча мамлакат фуқаро- 
ларининг умумий иқтисодий манфаатларини акс этти- 
ради. Миллий манфаат эса инсоннинг маънавий-мада- 
ний ривожланиши, унинг ҳуқуқ ва эркинлигини ҳимоя 
қилиш ҳамда ўз фаолияти учун масъулиятини рағбат- 
лантириш асосида халқ фаровонлигининг барқарор ўси- 
шини таъминлаш демакдир.
М аълумки, иқтисодий манфаатларни рўёбга чиқа- 
ришнинг ички ва ташқи шарт-шароитлари мавжуд. Ички 
шароитларга шахснинг ривожланиши, конституцион ту- 
зумнинг мустаҳкамланиши, мамлакат ҳудудларининг 
яхлитлиги ва бўлинмаслигини таъминлаш ҳамда хўж а- 
лик ва бошқа фаолият турлари, шунингдек, фавқулод- 
да вазиятлар, табиий офат, ф алокатлар таъсирида ву- 
жудга келадиган нохуш экологик ҳолатлардан киши- 
лар саломатлигини сақлаш киради. Ташқи шароитларга 
эса ш ерикчилик ва ўзаро ҳамкорлик асосида халқаро 
алоқаларнинг самарали тизимини шакллантириш ва ри- 
вожлантириш, таш қи тажовузни қайтариш қобилия- 
тини мустаҳкамлаш, давлатнинг иқтисодий, ҳарбий-сиё- 
сий, интеллектуал салоҳиятига мос равишда халқаро 
ҳамжамиятда ўзига муносиб ўрин эгаллашини киритиш 
мумкин. Ушбу иқтисодий манфаатларни рўёбга чиқа- 
ришга тўсқинлик қиладиган турли таҳдид ва хавф -ха- 
тарлардан ҳимоя қилиш давлат зиммасига юклатилган.
Таҳдид жамият, давлат ва уларнинг субъектлари, 
алоҳида шахснинг нормал ҳаёт фаолиятига, улар ман- 
фаатларини рўёбга чиқаришга тўсқинлик қиладиган, 
зиён-заҳм ат келтирадиган, хавф -хатар туғдирадиган 
омиллар ва ш арт-шароитларни англатади.
Иқтисодий манфаатларга таҳдидлар улар таъсири- 
да вужудга келадиган нохуш ва салбий оқибатлар би-
55
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лан боғлиқ равишда қаралиб, хавф -хатар манбаи си- 
фатида изоҳланади. Уларни қуйидаги белгилар бўйича 
бир қанча турларга ажратиш мумкин:
- таҳ д и д л ар м анбаларига кўра ички ва таш қи 
гуруҳларга ажратилади;
- инсон фаолияти соҳалари бўйича сиёсий, иқтисо- 
дий, ижтимоий, ҳуқуқий, ҳарбий, миллатлараро му- 
носабатлардаги, экологик, демографик, илмий-техни- 
кавий, технологик, интеллектуал, информацион, хом 
ашёвий таҳдидларга бўлинади;
- инсон фаолиятига нисбатан таҳдидлар объектив, 
субъектив таҳдидга ажратилади. Субъектив таҳдидларга 
таш киллаш тирилган ва онгли равишда амалга ошири- 
ладиган таҳдидлар киради. Масалан, разведка, шпио- 
наж, айғоқчилик, уюшган жиноятчилик;
- амалга ошиш эҳтимоли бўйича, яъни маълум шарт- 
шароитлар тақозоси билан вужудга келадиган таҳдид- 
лар. Инқироз, қайта қуриш, ислоҳ этиш, қарам а-қар- 
шилик, ш ерикчилик туфайли вужудга келадиган таҳ- 
дидлар ш улар жумласидандир;
- оқибатига кўра умумий, (мамлакат миқёсига таъ - 
сир кўрсатувчи), локал, (маълум ҳудудга таъсир кўрса- 
тувчи), хусусий, (айрим хўж алик субъектларига таъ - 
сир кўрсатувчи) таҳдидлар4.
Ўзбекистон Республикаси Президенти ЛА.Каримов- 
нинг “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка 
таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт каф олат- 
лари” асарида таҳдидлар мамлакатимиз, миллатимиз, 
жамиятимиз ва ҳар бир фуқаронинг хавфсизлигига, 
янгиланиш ва тараққиёт йўлига, жаҳон ҳамжамиятига 
қўшилиш йўлига солинаётган таҳдидлар гуруҳларга 
ажратилиб, таҳлил қилинган5.
Иқтисодий таҳдидларни энг умумий тарзда ички ва
56
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ташқи гуруҳларга ажратиб ўрганиш мумкин. Ташқи 
таҳдидлар геосиёсий, ташқи-иқтисодий, шунингдек, 
глобал экологик омиллар билан тавсифланади (қаранг: 
3.1.1-чизма).
Иқтисодий таҳдидлар мамлакат иқтисодиёти риво- 
жига, жамият, давлат, хўж алик юритувчи субъект- 
лар, фуқароларнинг иқтисодий манфаатларига бевоси- 
та хавф туғдиради. Бу таҳдидлар ижтимоий такрор 
ишлаб чиқаришни издан чиқариб, жамият ҳаётида танг- 
лик ҳолатларини келтириб чиқаради.