Asalarining asab sistemasi va sezgi a'zolari Sharofiddinova Gulira'no Hasanboy qizi Zootexniya fakulteti II-bosqich talabasi Annotasiya:Ushbu maqolada arilarni asab sistemasi va sezgi a'zolari haqida malumotlar berilgan. Bundan tashqari arilarni tam bilishi va ko'rish qobilyatni amaliy konikma asosida o'rganilgan bilimlarga tayanib bayon etilgan . Kalit so'zlar: ari xartumchasi, murakkab ko'zlar, kutikula,retseptorlar.
Asalarining asab sistemasi va sezgi a`zolari Asalarilar sezgi organlari vositasida tashqi muxitdan kejgan tasirni qabul qiladi va ularga tegishlicha javob qaytaradi. Tashqi muxit ta`siri nerv sistemsining to`qimalariga tushadi. Arilarda ko`rish , hid bilish, is bilish, sezish, ta`m-maza bilish va eshitish organlari bo`lib, ular xayvonlar va odamlardan farq qiladi.
Asalarilarning ko`rish organlari- uchta oddiy va ikkita murakkab ko`zlardan iborat. Oddiy ko`zlari yaxshi rivojlanmagan, linza ko`rinishida. Linza yon tarafidan nurlarni so`ndiruvchi qora pigmentlar bilan o`raglan.
Murakkab ko`zlari 4-5 ming (erkak arida 8 mingdan ortiq) mayda ko`zchalardan, ya`ni ommatidlardan tuzilgan. Xar bir ko`zcha tagida yaltiroq xrustal konus va xrustaj tayoqchasi bo`ladi. Xar bitta mayda ko`zcha aloxida aloxida chegaralangan joyni ko`rib, xamma mayda ko`zlar birlashib, to`liq ko`rish yuzaga keladi va bu mozaik ko`rish deyiladi. Xar bitta ko`zchaning aloxida linzasi bo`lib, uning ostida ko`rish ustunchasi joylashgan. Ommatidiy atrofida ichki va tashqi pigment xujayralari bor. Ommatidiylar asosi bilan murakkab ko`zning ko`rish bo`lakchalariga bog`langan. Ishchi asalarilarning murakkab ko`zida 4000-5000 ta, ona arida 5000 ta va erkak arida 8000 tadan ortiq ommatidiy bor. Xar bitta ko1zcha aloxida chegaralangan joyni ko`radi. Asalari ko`zlarida buyumlar ayrim nuqtalardan iborat bo`lgan mozaika ko`rinishida tasvirlanadi.
Olimlarning fikricha murakkab ko`zlar uzoqni ko`rmay, faqat bir necha santimetr masofadan ko`rar ekan. Narsani uzoqlashtirsa, ularning koqrish qobiliyati susayib, qimirlayotgan predmetlarni faqat 0.5 metrgacha masofada ko`rar ekan.
Oddiy ko`zlarning xam bajardigan ish funksiyalari hali aniq emas. Ko`p yillik ilmiy tekshirishlar shuni ko`rsatadiki, ylarning oddiy ko`zlari nurlarni sezishda murakkab ko`zlari bosh qismida joylashganligi uchun ular juda kata maydondagi narsalarni ko`rish qobiliyatiga ega. Murakkab ko`zlari nurlarning yo1nalishini ko`rish va sezish qobiliyatiga ega. Asalarilar sariq, havo rang, ko`k, binafsha ranglarni ajrata oladi. Ular qizil, rangni qora va to`q qo`ng`ir rang bilan aralashtirib yuboradi. Odam ko`ziga nisbatan asalarilar ko`zi ultrabinafsha nurlarni ko`radi.
Asalarilarning qutublangan nurlarni qabul qilishi-Ma`lumki, inson ko1zi qutiblangan nurlarni qutiblanmagan nurlardan ajrata olmaydi. Birinchi bo`lib K.Frish arilar qutiblangan nurlarni qabul qilishini aniqlagan. Aalarilar yualari ichida daladan sharbat va gulchang tashib kelayotgan vaqitda o`ynash usullari yoki birir idishda shakar sharbati berilganda oddiy quyosh nuri tushib turgan uyalarda bir xil yo`nalishda to`g`ri yo`l bilan o`yin tushar ekan. Bu to`g`ri yo`l bilan o`yin tushishi sharbatning qaysi erda joylashganini ma`lum qilar ekan. Arilar faq at qutiblangan nurlarga qarabmo`jallangan yoki oziq bor joyning yo`lini aniqlar ekan. L.I.Seleskaya (1956 yil) arilarning murakkab ko`zlariga to`plangan nurni yo`naltirish orqali, ya`ni nur yo`naltirish yo`lida qutiblangan nurni o`tkazuvchi plastinka o`rnatib va bu plastinkani 90O ga burib turganda asalarilarning ko`zlarida biotoklar o`zgarishi sezilganini aniqlagan. Shunday qilib arilarning ko`zi bilan qutiblangan nurni o`tkazuvchi plastinka o`rtasida ekran (papiros qog`ozi) qo`yib nurlarni qutiblantirmagan holda plastinka aylantirilganda arining ko`zidagi biotoklar o`zgarishi sezilmagan. K.Frishning ko`rsatishicha, qutibangan nurlarni sezish mexanizmlari arining murakkab ko`zida taraqqiy etgan bo`lib, ommatidiylarning ko`rish ustunchalariga sakkizta radial joylashgan ko`rish to`qimalari tutashgan va nur mana shu erda nerv taasurotlarini uyg`otar ekan.
Asalarilarning hid bilishi-Arilarda hid bilish yaxshi taraqqiy etgan bo`lib, bu organ arining mo`ylovida joylashgan. Mo`ylovning ustki qismida ko`p ming sonli cho`nqirchalar bo`lib, shu ch`nqirchalarda sezish nerv to`qimalari joylashgan. Bu to`qimalar tashqi tassurotni qabul qilish va qabul qilingan tassurotni miyaga uzatish funksiyalarini bajaradi. Xar bitta mo`ylovda olti mingga yaqin hid bilish cho`nqirlari bo`ladi. Tajribalarning ko`rsatishicha, arilar ko`pgina hidlarni xuddi odamdek sezar ekan. Masalan mahsus xidli geraniola moddasining 1:100000000 nisbatda suyultirilganining hidini yaxsh sezadilar. Odamlar bunday hidni sezmaydi. Ma`lum bo`lishicha , bu geraniola moddasini Nasanov bezi ajratar ekan. Nasanov bezi ajratgan geraniola suyuqligi arinind beshinchi va oltinchi qorin segmentlarini bel tomonida joylashgan. Nasanov bezi ajratgan hidli suyuqlikarilar ko`chga chiqganda havoda uchayotganda arilarning bir-biri bilan bog`lanishiga yki bir joyga to`planishigda kerak bo`ladi. Arilar o`zlarining zaxari hidini ham yaxshi sezadi, chunki bu hid ularni g`azablantiradi va qo`zg`atadi. Asalarilar ona arining ajratgan suyuqligining hidiga qarab urchiga yoki urchimagan ona ari ekanligini hamda uyada ona ari bor-yo`qligini juda tez ajratib oladilar. Bundan tashqari , arilarda mo`ylovlarini tekgazib sezish, hid bilish qobiliyati ham rivojlangan: mo`ylovlarini tekgazib, hid bilish orqali ular o`z uyalaridagi arilarni boshqa uya arilaridan ajrata oladilar.
