Arxitekturasi

Sistemalı blokda
: ana plata, mikroprotsessor, operativ yad, qattı disk, disk 
jurgiziwshiler hám basqalar jaylasadı.
Ana plata
- bul kompyuterdiń tiykarǵı platası esaplanadı. Áyne oǵan: oraylıq 
protsessor, video plata, dawıs platası, qattı disk, operativ yad, disk jurgiziwshiler 
jalǵanadı.
Mikroprotsessor (CPU)
- arifmetik-logikalıq apparat bolıp, kompyuterdiń 
mıyı esaplanadı. JK yadı jáne onıń kórinisleri:
Operativ yad.
Ámeldegi mazmun óshirilgandan keyin jańa maǵlıwmatlar 
jazılıwı múmkin. Bunnan usıdan ayqın boladı, disk kompyuter tiykarǵı yadı sıyaqlı 
oqıw/yozish ushın qaratnmagan. Operativ yadta jazıw tezligi oqıw tezligine 
qaranganda sezilerli dárejede úlken boladı. Operativ yadta jazıw ushın arnawlı 
sxema talap etiledi. Yad apparatınıń kóp túrliligi Operativ yad ózinde kompyuterde 
islep atirǵan programmalar hám maǵlıwmatlardı saqlaydı. Maǵlıwmatlar turaqlı 
yadtan operativ yadqa kóshiriledi, alınǵan nátiyjeler zárúr halda diskka qayta 
jazıladı. Kompyuter óshiriliwi menen operativ yadtaǵı maǵlıwmatlar óshiriledi. 
Operativ (operativ) yad (DDR) - bul processordıǹ jumısshı tarawı bolıp tabıladı. Ol 
jaǵdayda jumıs waqtındaǵı barlıq programma hám maǵlıwmatlar saqlanadı. 
Operativ yad kóbinese waqtınshalıq yad dep da ataladı, sebebi ondaǵı programma 
hám maǵlıwmatlar tek kompyuter iske qosılǵanında yamasa kompyuter qayta 
júklengeninshe saqlanadı. Turaqlı yad - kompyuterlerde berilgenler oǵan aldınan 
jaylastırılǵan turaqlı yad (BIOS - Basic Input- Output System-kirgiziw shıǵarıwdıń 
tiykarǵı sisteması) ámeldegi. Bunday yadtan tek oqıw múmkin. Sonıǹ ushın da ol 
ROM (Read Only Memory-tek oqıw ushın) dep ataladı. IBM PC kompyuterlerde 
bul yad kompyuter úskenelerin islewin tekseriw, operatsion sistemasın baslanǵısh 

---

júkleniwin támiyinlew, apparatlarǵa xizmet kórsetiwdiń tiykarǵı funktsiyaların 
orınlaw ushın isletiledi. 
Qattı disklar
(vinchesterler) kompyuter menen islegende paydalanılatuǵın 
informaciyanı turaqlı saqlawǵa mólsherlengen. Mısalı operatsion sistema 
programmaları, 
kóp 
isletiletuǵın 
programmalar 
paketleri, 
hújjetler 
redaktorlawshıları, programmalastırıw tilleri ushın translyatorlar hám basqalar. 
Kompyuterde qattı disktıń bar ekenligi ol menen islewde qolaylıqtı asıradı. 
Paydalanıwshı ushın qattı diskteǵı jıynagichlar bir- birinen, yaǵnıy diskke qansha 
informaciya sıyıwı menen parıq etedi. Házirgi waqıtta kompyuterler tiykarınan 
sıyımlılıqı 1 Tbayt hám onnan kóp bolǵan vinchesterler menen táminlenbekte. Fayl 
serverler tekǵana úlken kólemli, bálki operativ bolǵan bir neshe vinchesterler 
menen úskeneleniwi múmkin.
Disktıń jumıs tezligi eki kórsetkish menen anıqlanadı: 

Disktaǵı maǵlıwmatlarǵa kiriw waqıtı.

Disktan maǵlıwmatlardı oqıw hám oǵan maǵlıwmatlar jazıw tezligi. 
Sonı atap ótiw kerek, maǵlıwmatlarǵa kiriw waqıtı hám oqıw-jazıw tezligi tek 
diskovodtıǹ ózineǵana baylanıslı emes, disk menen informaciya almaslaw kanalı 
parametrlerine, disk kontrolleriniń túri hám kompyuter mikroprotsessorinıǹ 
tezligine da baylanıslı boladı. Olar magnitlı disklar dep júrgizilip, metallik 
plastinalardan ibarat boladı jáne onıń hár eki tárepi magnitlı materialdan struktura 
tapqan juqa plenka qatlamınan ibarat boladı. Bunday plastinkalar kompleksi disklı 
bloktı kompensirovat etiw ushın astınma-ústin shpindel oǵına jaylastırıladı. 
Bunday disk bizge Vinchester dep tanılǵan. Onıń kompleksinde dvigatel da bolıp, 
ol diskler kompleksin óz oǵı átirapında sekundiga 7200 ge shekem aylanıw tezligin 
támiyinleydi. Sonday-aq, onıń quramında magnitlı golovkalar kompleksi da boladı. 
Bul golovkalar bólek disklarǵa maǵlıwmattı jazıw, óshiriw hám oqıw ushın xızmet 
etedi. Bul waqıtta disklar óziniń ulıwma oǵı átirapında aylanıp turadı. Usı tárizde 
hár bir diskteǵı jazıw ótkelleri maǵlıwmat penen toltırıladı. Toplam disktiń tiyisli 
barlıq maydanındaǵı ótkelleri tsilindr dep ataladı. Eger diskta n ta plastina bolsa, ol 
halda tsilindrda 2n ta jol boladı. Óz gezeginde trek sektorlarǵa bólinedi. Sektor 
disktaǵı kem adreslenetuǵın birlik esaplanadı. Eger disk r sandaǵı sektorǵa iye 
bolsa, hár bir sektorda S bayt saqlansa, ol halda hár bir trekda r x 5 bayt saqlanadı. 
Eger disk hár bir tárepte t jolǵa iye bolsa hám m maydan ámeldegi bolsa, ol halda 
disktıń ulıwma sıyımlılıǵı:
Tolıq sıyımlılıq = p x s x t x m baytga teń boladı.
Mısal
. Eger qattı disk hár bir qatlamda 5268 jolǵa iye. Jámi plastinkalar sanı 
altı. Cilindrda neshe treklar bar? Diskta ulıwma cilindrlar sanı neshe? Diskte neshe 
treklar sheńberi (ornı) bar? 
Sheshim
: Yoyda altı plastinka 
hám bunday 12 jazıw qatlamı bar 
ekenligi kelip shıǵadı. CHunki hár 
bir plastikaning aldı hám arqa 
qatlamı bar. Barlıq ústlerdiń (jazıw 
qatlamları) tiyisli treklari tsilindrni 

---

sırtqıl etedi. SHu tárzde, hár bir cilindrde12 treklar ornı ámeldegi. Cilindrning hár 
bir maydanıdaǵı ızlar sanı = 5268. Joldıǹ ulıwma sanı = bettegi ızler x ústler sanı * 
5263 x 12 = 65216.