Археологиянинг роли

“Фарғона маҳаллий аҳолиси аёлларининг турмуши тарзи 
ҳақида очерк”
деган китоб ѐзди. В.П.Наливкин рус олимлари ичида биринчи 
бўлиб, маҳаллий тилларни ўрганиб, маҳаллий тарихчилар қўлѐзма 
асарларини ўрганган ва шулар асосида 
“Қўқон хонлигининг қисқача 
тарихи”
ва 
“Русча - сартча ва сартча - русча луғат”
ҳамда 
“Интиҳоб ут - 
таворих мамлакати Руссия”
китобларини ва қирқдан ортиқ илмий асарлар, 
мақолалар ѐзган. Махаллий халқ тилини жуда мукаммал билганлиги сабабли 
уни ерли халқлар Жаҳонгир тўра деб атаганлар, у ҳам бир неча асарини
“Жахонгир тўра”
номи билан чоп этган. 
ХХ асрнинг 20 йилларига қадар олимлар ва туркшунос 
ҳаваскорларнинг кучлари билан Ўзбекистон ўлкасини ўрганишга доир 
анчагина материаллар тўплнди. 
Қадриятларимиз ўз ўлкамиз тарихини ўрганишдан бошланиши ҳеч 
кимга сир эмас. 70 йилдан ортиқ давр мобайнида ѐш авлодга ўтмишмиз 
тарихини ўргатишда жуда катта чалкашлик ва хатоликларга йўл қўйиб 

---

келинган эди. 
1917 йилгача яшаган шарқшунос олимлар ва маҳаллий тарихчиларнинг 
ўлкани ўрганишга бағишланган кўпгина асарлари унутилди. Ўлка билан 
бевосита шуғулланганлар миллатчилик тамғасига дучор бўлдилар. 
Ўзбекистон худудида мезолит (ўрта тош) даври милоддан аввалги 12 
минг йилликдан 5 минг йилликкача давом этган бўлиб ўша вақтда ибтидоий
тасвирий санъат бошқа жойлардагига қараганда ўлкамизда анча кенг
ривожланган эди. Ғорларда яшаган одамлар қоя тошларга қизил бўѐқ билан 
нақш чизиб ѐки ўйиб ѐзиб, ажойиб ов манзараларини қолдириб кетганлар. 
Бундай нодир санъат обидалари Сурхондарѐ вилоятидаги Зараутсой
дарасида, Жиззах вилоятидаги Такатош, Навоий вилоятидаги Сармиш, 
Қораунгурсойда, Тошкент воҳасидаги Қоразов, Хўжакент, Паркент 
ҳудудларидан топиб ўрганилганди. Буларнинг барчаси Ўзбекистоннинг 
ибтидоий даври тарихини ўрганишда ғоят қимматли тарихий ҳужжатлар
ҳисобланади. 
Термиз яқинидаги Айритомда тошга ўйилган бўртма расмлар, 
Хоразмнинг қадимги пойтахти - Тупроқ қалъадан чиққан ҳайкал, деворга 
ишланган расмлар ҳамда Сурхондарѐдаги Холчаѐн, Далварзинтепадан 
топилган гил ва ганчдан ясалган ҳайкаллар халқимизнинг қадимда ўзига хос 
бетакрор усуллар билан юксакликка кўтарилган тасвирий санъат
маданиятини аллақачон яратилган эканлигини кўрсатади. Аммо булар 
ҳақидаги маълумотлар ва уларнинг мазмуни тарихий ҳақиқат нуқтаи 
назаридан мустабид тузум даврида ѐшларга етарлича ўргатилмади. 
Масалан, ўлкамиздан минерал бойликлар қидирган, қўрғошин ва феруза
конларини топган хўжандлик Мулла Сангин, Чимкентда ўлкадаги биринчи 
рус - тузем мактабини очишда фаоллик кўрсатган, Қўқон шаҳар мактабида 
ишлаган ҳамда