Архегонийли ва гулли ўсимликлар бўйича амалий машғулотлар

 
 
2-rasm. Kakku zig‘iri.
1-otalik o‘simlik; 2-onalik o‘simlik; 3-anteridiy 
va parafizalar; 4-arxegoniylar; 5-zigota; 6-sporogonli o‘simlik;
7-sporogonning tashqi ko‘rinishi va uning ochilgan qopqog‘i;
8-peristoma; 9-sporaning o‘sishi, protenema ipchalari va kurtakning 
hosil bo‘lishi. 
 
Bu o‘simlik yashil yo‘sinlar orasida ko‘proq tarqal-
ganlaridan biri bo‘lib, asosan o‘rmon, botqoqlik va 
sernam joylarda qalin chim hosil qilib o‘sadi. Uning 
poyasi tik o‘suvchi, yuksakligi 20-30-40sm. gacha yetib 
borib, shoxlanmay, uchli, dag‘al, qattiq barglar bilan 
zich qoplangan. Barglari poyani o‘rab turuvchi qin hosil 
qilib, ketma-ket joylashgan. Poyaning yuqori va o‘rta 
qismidagi barglar, pastdagiga nisbatan yirikroqdir. 
Poyaning pastki, bargsiz qismi tuproq ostida ildiz-
poyaga aylanib, undan rizoidlar hosil bo‘ladi. Poyaning 
ichki tuzilishi birmuncha murakkab tuzilishga ega 

---

13 
bo‘lib, tashqi tomondan epidermis, undan keyin po‘st 
va markaziy qismini o‘tkazuvchi nay bog‘lamlari tashkil 
etadi. Ular floema va ksilemaga to‘g‘ri keladi. 
Kakku zig‘iri ikki uyli o‘simlik. Jinsiy organlari 
anteridiy va arxegoniylar hisoblanib, poyaning uchki 
tomonida hosil bo‘ladi. Anteridiy serbar, qizg‘ish yoki 
sarg‘ish barglar orasidan joy olgan. Uning tuzilishi 
uzun xaltacha ko‘rinishida bo‘lib, qisqa banddan iborat. 
Anteridiyning devori bir qavat, ichi bir nechta sper-
magen hujayralardan tashkil topgan. Har bir sperma-
gen hujayradan ikki xivchinli spermatozoidlar yetiladi. 
Anteridiylar orasida iplarga o‘xshab ko‘rinadigan va 
yuqori tomoni kengayib, plastinkalarga aylanadigan 
maxsus parafizalar bor. Arxegoniylarni tuzilishi jigar-
simon yo‘sinlardagidek. Otalanish jarayoni suv 
yordamida – yomg‘ir yoqqanda yoki shudring tushgan-
da amalga oshadi. Otalangan tuxum hujayradan spo-
rofit nasl – sporogoniy hosil bo‘ladi. Yetilgan sporogo-
niy murakkab tuzulishga ega. U ikki qismdan –ko‘sak-
cha va banddan iborat. Ko‘sakchaning yuqori tomoni 
arxegoniyning qorin devorchasidan o‘sib chiqqan 
serbar, tukli qalpoqcha bilan o‘ralgan. Ko‘sakcha o‘z 
navbatida bir oz kengaygan asosi – apofiza (bo‘yin), 
ko‘sakcha bo‘shlig‘i va uni bekitib turadigan qopqoq-
chaga bo‘linadi. Ko‘sakcha bo‘shlig‘ida xaltachaga o‘x-
shagan sporangiy joylashgan. Sporangiy ko‘sakcha 
bo‘shlig‘idan o‘tgan ustunchani halqa tarzida o‘rab 
turadi. Sporangiyda hosil bo‘lgan sporalar tayyor holga 
kelgandan so‘ng, ko‘sakcha ochiladi. Ko‘sakcha ochil-
gunga qadar avval qalpoqcha tushib ketib, keyin qop-
qoqcha ochiladi. Bu vaqtda epifragma va uning atrofida 
uchi dumaloqlashgan bir nechta kalta tishchalar 
(peristomalar) joy olgan. Epifragma bilan tishchalar o‘r-
tasida teshikchalar bo‘lib, shu yerdan sporalar tash-
qariga sochiladi. Peristoma sporalarni tarqalishiga yor-
dam beradi. Sporalar qulay sharoitga tushgandan 
so‘ng, o‘sib sershox protonema ipchalariga aylanadi, 

---

14 
bularda esa kurtaklar vujudga keladi. Kurtaklar asta-
sekin o‘sib poya bargli yo‘sinlarga aylanadi.