Aral boyı patsha Rossiyası koloniyası dawiri Joba: Patsha Rossiyanıń Qaraqalpaqstan jerlerin basıp alıwı 2 Koloniyaliq basqarıwdń engiziwi

Aral boyı patsha Rossiyası koloniyası dawiri

Joba:

1. Patsha Rossiyanıń Qaraqalpaqstan jerlerin basıp alıwı

2 Koloniyaliq basqarıwdń engiziwi

3 Patsha Rossiyasi’ni’n’ kolonialli’q agrar siyasati’

XIX asirdin 50 60-jillarinda Rossiya patshaligi Worta Aziyanin ishine kirip

aliw ushin hareketlerin janadan kusheyte baslaydi. Woytkeni, bul jillari AQShta

puqaraliq urisi bolip atirganliqtan, wol yelden Rossiyanin paxta satip aliwi birqansha qisqargan yedi. Rossiya sanaatshi-lari yendi bul qiyinshiliqtan tek Worta Aziyanin paxtasi shigariwi mumkin dep yesapladi. Usi maqsetke muwapiq

patsha Rossiyasi Samarqand, Tashkent ham basqa da qalalardi basip alip, 1867-jili Tashkent qalasinda Turkstan generalgubernatorligin duzdi. Wol patsha Rossiyasinin Worta Aziyada yen daslepki kolonialliq basqariw makemesi yedi.

Patsha askerleri 1868-jili Buxarani bagindirgannan son Xiywa xani Seyid Muxammed Raxim II (1864 1910) woz shegaralarin bekkemlewge kiristi. Bunin ushin wol birinshi gezekte patsha Rossiyasinan turli sebepler menen qaship kelgen qazaq sultanlarin woz otryadlari menen Qonirat qalasin jaqin jerge ham Amiwdaryanin on jagasina jaylastirdi.Bundagi xannin maqseti Usturt ham Sirdarya tareptegi shegaralarin bekkemlew yedi. Wolardan Usturt, Emba ham

Sirdarya boylarinda jaylasqan Rossiya puqaraligindagi qazaqlardin awillarina shabiwil jasap turiwi ushin paydalanadi. Sonin menen birge, Rossiyadan qaship kelgen adamlardi shegaradagi jasaytugin xaliqlardin arasinda patsha

Rossiyasina qarsi ugit-nasiyat jumislarin jurgiziw ushin paydalangan. Xannin bul ilajlari shegarani bekkemlewge jardemin tiygizgen. Biraq, bul uzliksiz shabiwillar Xiywa menen Rossiya arasindagi sawda-satliq islerin tomenletip

jiberdi. Usi jillari Usturtten sawda karwanlardin juriwi

putkilley toqtatiladi. 1869-jilga kelip Qazaliga qatnap turgan

karwanlar da jurmey qaladi ham Qazalidagi Xiywa

dukanlari jabilip, sawdagerler xanliqqa shaqirilip aldiriladi.

1869-jildin guzinde Turkstan general-gubernatori

K.Kaufman (1867 1881) Seyid Muxammed Raxim xan II ge

xat jiberdi, wonda Rossiya hukimdarligina qarsi xiywalilar

tarepinen karwanlardi tonap, bas koterip shiqqan adamlardi

jasirip qoyiliwina baylanisli talaplar aytildi ham yeger xan

patshanin niyetlerin tusingisi kelmese, Xiywaga askeriy soqqi beretuginin ashiq turde jazdi. Biraq, bul xat juwapsiz qaladi ham wonin ustine xan rus gubernatorinin yelshilerin irkip, tek tort aydan keyin gana jiberedi.1870-jildin basinda Buxara amiri Kaufman menen Xiywa xaninin arasindagi kelispewshilikti paraxatshiliq jol menen sheshiwge urinip korip yedi, biraq bunnan hesh narse shiqpadi, woytkeni amirdin yelshisin xan jaqsi qabil etpegenlikten, wol Buxaraga qaytip ketiwge majbur bolgan. Usilardin hammesi Rossiya hukimetine Xiywani jawlap aliwga tayarliqti kusheytiwge siltaw boldi. 1869-jili ruslar Kaspiy tenizinin shigis jagasina kelip, Krasnovodsk qorganin saladi. Bul demek, Xiywa xanligin jawlap aliwdin

baslaniwi yedi. Usi jagday Xiywa xanin juda qaweterlendirdi. Xan tez arada atli askerler jiberip, Krasnovodsk jolindagi barliq qudiqlardi komip taslawga buyriq berdi. Xiywa xani patsha Rossiyasinin askeriy paroxodlarin Xiywaga

jurgizbew maqsetinde Amiwdaryanin Aralga quyatugin salasi Talliqti Aybuyirge burdi. Araldagi Urge tumsigina jaqin jerge qorgan salip, wogan kop askerlerdi wornalastirdi.Xiywa qalasinin wozinde bekinisler salip, wogan 20 top

wornatti. Sonin menen birge, 1872-jili mart ayinda Xiywa xani Awganstan menen Hindistanga qurami 18 adamnan ibarat bolgan yelshiler jiberdi ham bundagi maqset sol yeki yel arqali wol Angliyadan diplomatiyaliq jardem kutedi.

Sonday-aq, patsha Rossiyasinin jawlap aliwshiliq jurislerin amelge asiratuginligina kozi jetkennen keyin,Xiywa xani patsha hukimeti menen soylesiwler jurgiziwge

majbur boladi. Wol 1872-jili Rossiyaga yeki tarepten Kavkazga ham Peterburgqa elshiler toparin jiberdi. Olar Xiywa xaninin xatin tapsirip, soylesiw alip bariw kerek edi. Bul xatta xan Rossiyanin Tashkent ham Aqmeshit tarepinen Xiywaga qaray barlaw jumislarin jurgizip atirganin naraziliq bildirip, ruslar belgilengen shegaradan shigip ketiwi haqqinda aytilgan. Biraq, 1872-jili 15-fevralda Xiywanin bas iyshaniMuxammed Aminnin basshiliginda Kavkazga jiberilgen

yelshiler Aleksandrovsk portina bargan jerdegi Temirxan Shurada ham keyin ala 22-aprel kuni qaraqalpaqtin keneges ruwinan ataliq Bala Yernazar Qabil uli basqariwindagi Peterburgqa jiberilgen yelshiler Orenburgqa bargan jerde irkildi.

Wolardin sapari dawam yetiwi rus hukimetinin xannin aldina qoyilgan talaplarinin worinlaniwina baylanisli yedi. Bul talaplarga muwapiq xan birinshiden, barliq tutqinga tusken ruslardi yeline qaytariw; yekinshiden, Turkstan general-gubernatorinin jazgan xatlarina juwap bermegenligine tusinik xat jaziw; ushinshiden, Rossiyadan Xiywaga qaship bargan barliq gunakarlardi qaytariwi tiyis yedi. Ruslardin bul talaplarin xan worinlawdan bas tartadi ham bul yeki yelshilik te kutilgen natiyjelerge yerise almay Xiywaga qaytip keledi.

Soni da aytip wotiw kerek, Bala Yernazar ataliqtin basqargan yelshiler toparinin qurami tek 20 adamnan ibarat qaraqalpaqlar bolgan. Bul bir jaginan Xiywa xaninin Bala Ernazarga isenimin bildirse, ekinshi jaginan elshilerdin quramin tek qaraqalpaqlardan duzip, xan ruslarga xanliqtin arqa jaginda jasawshi qaraqalpaqlar ruslardin Xiywani jawlap aliwin qalemeydi degen tusinik payda yetiw ushin islegen boliwi kerek.Solay etip, Xiywa xaninin Rossiya menen arasindagi

qatnasiqlari keskinlesip, birotala buzilgan yedi. Bul dawirde

xanliqtin ishki jagdayi da jaqsi yemes yedi. Xiywa

xanliginin qalalari ham awillarindagi yel basqariwshilar eki toparga bolingen yedi. Wolardin bir topari Matmurat diywanbegi basshiliginda xannan Rossiyaga qarsi sheshiwshi ilajlar koriwdi talap yetti. Bulardi keneges Yernazar ataliq

basshiligindagi bir topar qaraqalpaqlar da qollapquwatlaytugin yedi. Yekinshi toparlar bolsa Rossiya menen qatnasti tez jonlep, ekonomikaliq baylanisti rawajlandiriw tarepinde yedi. Bulardin kopshiligi Jana Urgenishtin,

Xanqa, Xojeli, Shimbay ham basqa da qalalardagi sawdagerler

ham wonermentshiler toparlari yedi.1872-jildin 3-dekabrinde Rossiya

patshasi Aleksandr II qatnasqan tiykargiministrlikler basshilarinin ayriqsha

kenesinde Xiywa xanligin jawlap aliw maselesi tuwrali birotala kelisilip alingan yedi. 1873-jili fevral ayinda xanliqta ishki ham sirtqi jagday

shiyelenisken waqitta Xiywaga ruslardin atlanisi baslandi. Patsha askerleri xanliqqa kushli qurallangan tort otryad penen topildi, yagniy yeki Kavkaz (Krasnovodsk ham Mangishlak)

topari, Orenburg ham Turkstan topari bolip juris yetti. Usi toparlarga uluwma basshiliq Turkstan general-gubernatori Kaufmanga tapsirildi. 1873-jildin fevral ayinin basinda general Markozovtin basshiliginda Kavkaz toparlari (4300

adam) juristi basladi. Fevraldin aqirinda general Verevkinnin basshiliginda Orenburg topari (3400 adam), wonin izinen mart ayinin basinda general Golovachev bolgan tiykargi topar Turkstan topari (4600 adam) Tashkentten Xiywaga qaray atlandi. General Kaufman da usi topar menen jurdi ham barliq juriske qatnasqan toparlarga basshiliq yetti. Solay yetip, Xiywani basip aliw ushin atlanisqa 12 minnan aslam asker jolga shiqti, wolardin qarawinda 56 top bar yedi. Biraq, patsha askerlerinin bir otryad topari jolsizliqtan izine qaytiwga

majbur bolgan. Natiyjede, rus askerlerinin 7,5 mini gana Xiywa xanligina shekem jetip bardi. Xiywa xani Seyid Muxammed Raxim xan II dushpanga

soqqi beriw jollarin izlestirdi. Adamqirilgan, Uchuchan, Xalata yelatlarinda ham Xojeli, Xazarasp, Gurlen qalalarinda rus askerleri menen xannin nokerleri arasinda sawashlar boldi. Soni da aytip wotiw kerek, hazirgi Qaraqalpaqstan aymaginda patsha armiyasina qarsi qatan urislar boldi.K.Kaufman atlanisinin qatnasiwshisi V.Tixmenevtin qoljazbalarinda qatan urislar bolgani, jane de patsha generallari

xaliqti qirgani, zorlap aziq-awqat jiynawga buyriq bergenligi aniq jazilgan. Xiywa askerleri keyin sheginiwge majbur boldi. 1873-jili 18-mayda general Kaufman askerleri Amiwdaryadan otip, 23-may kuni Xazarasp qalasin basip

aldi ham Xiywaga qaray jurdi. Bul waqitta general Verevkin askerleri de Qonirat qalasin basip algan yedi. Qonirattagi Habibniyaz biy, Saydbay, Tajimuratbay ham basqalardin rusaskerlerin toqtatiw ushin hareketleri natiyje bermedi. General

Verevkin askerleri qalani taladi, son Xojeli qalasin iyelep,Mangit tarepke qaray jurdi. Basqinshilar Mangit ham onin atirapindagi awillardi taladi. Bul uris haqqinda Muxammed Yusup Bayaniy bilay depjazdi: “Mangitta qatan uris boldi. Verevkinnin buyrigi menen yerler, hayallar, garrilar ham balalar qirip taslandi.

Besiktegi balalar shirqirap jilawi menen qaldi, qala jer menen jeksen yetildi ham wortep jiberildi” dep jazadi. Bul jerde qirilgan adamlardi jerlegen awliyeni jergilikli xaliq “min

yarim sheyit mazari” dep ataydi. Wol mazar hazir rus patshasinin jawizliginin guwasi bolip tur. Bul waqitta Xiywada jagday qiyinlasti. Xiywa xani

turkmenler ishine barip baspanalawga majbur boldi. Ataman tore, Matniyaz diywanbegi ham basqalar Kaufmannan Xiywa qalasin wayranlamawdi soradi. Biraq, 1873-jili 29-mayda Rossiya askerleri Xiywani basip alip, wondagi bayliqlardi talan-taraj yetti. Xan sarayindagi barliq bayliqlar, biybaha

kitaplar, xan gaziynesi, taxti ham taji Peterburgqa jiberildi. Solay yetip, patsha Rossiyasi askerleri Xiywa xanligin ham wonin quramindagi qaraqalpaqlar jerin jawlap aldi, wonin basli sebepleri: Xiywa xaninin quralli kushleri san jaginan da,

wolardin texnikaliq qurallaniwi jaginan da ham tajiriybesi jaginan da Rossiya askerlerine qaraganda tomen yedi. Wonin ustine xannin asigis turde jiynagan otryadlari sawash tajiriybesi joq, urisqa qiziqpaytugin diyqanlar boldi ham xan

siyasatina qarsi toparlar da az yemes yedi.

Patsha Rossiyasi wozi jawlap algan erlerinde rossiyaliq aymaqliq birligin du-

ziw maqsetinde 1873-jili Amiwdaryanin won jagaligindagi jerlerdi birlestirip, woni Amiwdarya okrugi dep atadi. Wol 1874-jildan baslap Amiwdarya bolimi dep qayta ataldi ham daslep tikkeley Turkstan general-gubernatorina qarasli boldi.

«Turkstan ulkesin basqariw haqqinda»gi Nizamina muwapiq 1886-jildan baslap Amiwdarya bolimi Sirdarya walayatinin quramina wotkerildi. Solay yetip, Turkstan general-gubernatorligi Sirdarya walayatinin Amiwdarya

bolimi dep atalatugin boldi. Amiwdarya bolimi basligi bolim nachalnigi dep ataldi ham wogan usi aymaqtagi jasawshi xalqin ham bolimge qonsilas yellerdi basqariwda askeriy gubernatordin huquqi berildi. Bolim basligi ham

basqa da barliq hameldarlar putkil Amiwdarya ayagindagi xaliqlar ustinen patshaliqtin ham rus burjuaziyasinin kolonialliq siyasatin, tikkelley iske asiriwshilar boldi. Usigan saykes wolar barliq huquqlarga iye boldi. Amiwdarya boliminin aymaqliq shegaralari Arqa Batista Aral tenizi ham Sirdarya walayatinin Perovsk, Qazali uezdlerine shekem, Shigista Sirdariya walayatinin

Shimkent uezdi ham Samarqand walayatinin Jizzaq uezdine

shekem, Qubla Shigista Buxara amirliginin sahraliq

rayonlarina shekem sozilip jatti. Al, Qubla Batista

Amiwdarya boylap Xiywa xanligi menen shegaralas boldi.

Wonin jer maydani 75900 kv. shaqirim, xalqinin sani

192.312 adam bolip, wonda 18731874-jillari qaraqalpaqlar (48,6 %), qazaqlar (26,5 %), wozbekler (15,5 %), turkmenler (6,5 %), ruslar (1,6 %) ham basqa da xaliqlar jasaytuginedi. XIX asir aqirina kelip, Amiwdarya boliminde 94,464 qaraqalpaqlar jasagan yedi. Amiwdaryanin won jagaligindagi qaraqalpaqlardin 27 mini Qonirat arisina, al 67 minga jaqini won tort ruwga qarasli boldi. Rossiya hakimshiligi janadan duzilgen bolimdi basqariw ushin ham Xiywa xanligin, Turkmenstan jerlerin oz qadagalawinda uslap turiw maqsetinde bolimnin hakimshilik orayin 1873-jili 21-avgustta baslap, 1873-jili 5-sentyabrde 16 kun ishinde pitkerdi. Wol qala Leyxtenbergskiydin usinisi boyinsha imperatorlar Petr I ham Aleksandr II lerdin yesteligine Petro-Aleksandrovsk dep atalip, wonda patsha hukimetinin barliq hakimshilik yetiwshi xizmetkerleri ornalasti. Amiwdarya boliminin shegaralarin imperiya askerleri tarepinen qoriqlaw maqsetinde Petro-Aleksandrovskde ham Nokiste birewden kazaklar polki, woqshi polki jaylasqan, minaralar qurilip, Amiwdaryanin Aral tenizine shekem bolgan qirgagi baqlawda bolgan. Daslep Amiwdarya okrugi bolip duzilgen waqtinda wol hakimshilik basqariw jaginan yeki bolimnen Shoraxan ham Shimbay bolimlerinen ibarat boldi. 1874-jili Amiwdarya okrugi Amiwdarya bolimi bolip qayta atalgannan

baslap, Shoraxan (jer maydani 54.400 kv. shaqirim) ham Shimbay (jer maydani 21.500 kv. shaqirim) bolimleri uchastkalar dep aytilatugin boldi. Amiwdarya boliminde bul uchastkalar uezd manisin anlatip, wonin basligi pristav dep

ataldi, xaliq wolardi apiwayilastirip «woyaz» deytugin yedi1909 1910-jillar magluwmatlarina qaraganda bolimnin Shimbay uchastkasinda 122.933 adam, al Shoraxan uchastkasinda 91.342 adam jasaytugin yedi. 1875 1877-jillari patsha hukimetinin sholkemlestiriw

komissiyasi (wonin basshisi polkovnik S.Nosovich, agzalari

A.Kazakov, N.Delyusto ham M.Raxmanovlar) qadagalawi menen Amiwdarya boliminde wotkerilgen jergilikli hakimshilik lawazimlarina saylawlardin juwmaqlari boyinsha bolim yeki uchastkaga, uchastkalar bolisliqlarga, al bolisliq- awilliq jamaatlerge (aqsaqalliqlar) bolindi. Solay yetip, Shoraxan uchastkasinda 7 bolisliq payda boldi. Wolar

Tortkul, Sheyxabbaz, Biybazar, Shoraxan, Tamdi, Minbulaq

ham Saribiy bolisliqlari yedi. Shimbay uchastkasinda daslep

9, son 12 bolisliq boldi. Wolar Nokis, Shimbay, Kegeyli,

Kokozek, Besjap, Yesim, Dawqara, Kokkol, Nawpir, Talliq,

Qonirat ham Janabazar bolisliqlari yedi.

Bolisliqtin basqariwshisi bolis dep ataldi. Shoraxan bolisliqlari 31, Shimbay bolisliqlari 61 awilliq jamaatlerden

(aqsaqalliqlardan) ibarat boldi. Bunday awilliq jamaatlerdi

aqsaqallar (starshina) basqardi. Wol, kobinese, awillardagi

buringi biylerdin wornina rus hakimiyati tarepinen du-

zilgen basqariwdin kolonialliq turi yedi. Biraq, aqsaqallardi

ham wonin qarawindagi awil basshilarin xaliq buringisinsha biy dep te ataytugin yedi. Bunnan tisqari, patsha hukimeti worinlarda jasap atirgan xaliqtin sanin yesapqa ala wotirip, 50 uyge bir basshidan qoygan. Usi taqilette

ulkenin jana basqariw sistemasi yeliwlik hameli yengiziledi.

Amiwdarya boliminde basqariw ham saylaw tartibi kolonialliq xarakterde yedi.

Patsha hakimshiligi woz siyasatin jurgiziw maqsetinde jergilikli hakimshilik

lawazimlari ushin saylawlar wotkerdi. Kolonialliq siyasatti

basli iske asiriwshilar Shimbay ham Shoraxan uchastkalarinin pristavlari joqaridan akelinip qoyilatugin yedi. Al bolis, aqsaqal ham basqa da tomengi basqariwshilar 3

jilga saylanatugin yedi. Bolis saylawinda harbir 50 xojaliqtan bir adam bolis

saylawga jiberiletugin yedi. Harbir bolisliqta birneshe awil bolip, wolarda 1000 ga shamalas xojaliq boldi. Al, awilliq

jamaat (aqsaqalliq) 200 xojaliqtan ibarat bolip, aqsaqal saylawinda harbir 10 15 xojaliqtan bir saylawshi aqsaqal

saylawina qatnasti. Bolis ham wonin worinbasarin saylawga uchastka pristavinin wozi qatnasti, al aqsaqal ham

wonin jardemshisin saylawga bolis qatnasip sholkemlestirdi.

Saylangan bolis ham aqsaqallar uchastka pristavi ham Amiwdarya bolimi nachalnigi tarepinen tastiyiqlanatugin yedi.

Saylaw demokratiyasi wogada sheklengen yedi. Saylaniwga

tek rus tilin biletugin adamlar gana huquqli yedi ham

kopshilik jergilikli xaliq saylaw huquqina iye bolmadi. Saylaw

mapazinda qorqitiw, para beriw, aldaw, satip aliw, jalgan

hujjetler duziw, uris-qagis, wosh aliw ham basqa da

demokratiyaga jat hareketler kop ushirasatugin yedi.

Bulardin basli ayipkeri patsha hakimshiliginin wozi boldi.

Patsha hakimshiligi kolonialliq hakimiyatti bekkemlew

ham jergilikli basshilardi wozlerine garezli halda uslap turiw

maqsetinde bolis, aqsaqal ham basqa da hameldarlarga

ayliq pul beretugin yedi. Biraq, haqiyqatinda wolar

xaliqtan jiynalgan saliq ham basqa da har qiyli alinatugin

tolemler yesabinan boldi.Patsha Rossiyasinin Amiwdarya bolimindegi kolonialliq

basqariwinda sudlar belgili worindi iyeledi. Shimbay ham Shoraxan uchastkalarinin har qaysisinda jarastiriwshi sud uchastkalari bolip, wolar «woris sudi» dep atalip, Tashkenttegi sudlar palatasina qarasli boldi. Bulardan tisqari, jergilikli xaliq tarepinen ush jil muddetke saylanip qoyilgan «xaliq

sudlari» boldi. Xaliq wolardi qazilar dep atadi. Qazilar sudi talasli maselelerdi, daw-janjellerdi sheshiw menen sheklenip qalmastan, bolim turmisindagi barliq maselelerge aralasip otirgan.

Qazi sudi diyqanshiliq yetetugin wotiriqshi awillarda, al biy sudlari, kobinese, sharwashiliq penen shugillaniwshi araqalpaq ham qazaq awillarinda bolgan. 1886-jili Shoraxan uchastkasinda 5 qazi ham 12 biy sudlari, al Shimbay

uchastkasinda 11 qazi ham 20 biy sudlari bar yedi. Bulardan basqa Amiwdarya boliminde kolonialliq hakimiyatqa qarasli bazar aqsaqali, ariq aqsaqal, murap ham basqa da basqariwshi toparlar boldi. Solay yetip, patsha hukimeti daryanin won jagaligindagi qaraqalpaqlar jerinde kolonialliq maqsetke muwapiq basqariw tartibin wornatti. Yelde siyasiy, ekonomikaliq ham socialliq jaqtan patsha Rossiyasinin tutimi toliq tastiyiqlandi

Patsha Rossiyasinin Amiwdarya bolimindegi kolonialliq siyasatinda agrarliq

qatnaslar sheshiwshi worin tutti. Sebebi, bul maselege Rossiyanin kolonialliq

mapleri menen ulkedegi xaliqlardin socialliq-ekonomikaliq turmis jagdayi woz ara tigiz baylanisli yedi. Patsha huki

meti bul aymaqta, birinshi nawbette, jerge iyelik yetiw ham

wonnan paydalaniw tartiplerine ulken itibar bergen, sonday-aq,

jer-suwdan paydalaniwdi toliq woz baqlawina aliwga ham

wolardan alinatugin saliqlardi kobirek ham woz waqtinda

toplaniwinan mapdar yedi.

Biraq, kolonialliq hakimshilik basip alingan ulkenin

agrarliq wozgesheligi haqqinda hesh qanday tusinikke iye yemes

yedi. Sonin ushin daslepki ilaj retinde Turkstan generalgubernatori Kaufman Amiwdarya bolimi basligina asigisliq

penen tek gana korsetpe berdi, wonda xannin jarliqli jerleri

ham basqa da barliq jerler Rossiya mamleketinin jerleri

bolatugini korsetilgen yedi. 18751877-jillar dawaminda

ulkenin agrar maselesi jagdaylarin uyrenip shiqqan

sholkemlestiriw komissiyasi usi korsetpelerdin barligin woz

jumisinda basshiliqqa aldi. Bunnan son, wolardin usinislari

tiykarinda 1877-jili Amiwdarya bolimindegi jer maselesi

haqqinda rasmiy reje qabil yetildi.

Usi rejege muwapiq patsha Rossiyasi tarepinen jawlap

alingannan keyin Amiwdaryanin won jagaliq tarepindegi

burin Xiywa xanlarina, wonin agayin-tuwisqanlarina ham

hameldarlarina tiyisli bolgan barliq jerler Rossiya

mamleketine qarasli dep belgilendi ham turaqli paydalaniw

huquqi tiykarinda diyqanlarga bekitilip qoyildi. Jarliq mulik

jerler de mamleketlik jerler qatarina kirgizildi.

Patsha Rossiyasi diyqanshiliq penen shugillanatugin wotiriqshi xojaliqlardin sanin kobeytiwge qiziqsindi. Bulilaj janadan qosip alingan ulkedegi diyqanlar massasin saliq salip ekspluataciyalaw joli menen mamleketlik qaznanin tabislarin kobeytiwge jardemlesiwi tiyis boldi. Usi maqsette patsha hakimshiligi diyqanlardin mawsimli koship qonis ozgertiwlerine tiyim saliwga kiristi. Sonin menen birge, patsha hukimeti jeri joq ham jeri azlarga jer bergen. Maselen, Amiwdarya bolimine koshirilip

alip kelingen uralli kazaklar suwgarip diyqanshiliq yete almaganligi sebepli, wolar ushin daslepki belgilengen 5502 tanap jer ham basqa da mamleketlik partaw jerlerdi jersiz ham jeri az diyqanlarga beriw joli menen patsha hakimshiligi bul

jerlerdi saliq tolenetugin jerlerge aylandira basladi