Арабов Н. У. – Самду ―Инсон ресурсларини бошқариш‖ кафедраси профессори и ф. д. Артиков З. С. – Самиси ―Тармоқлар иқтисодиѐти‖ кафедраси мудири, доц в. б

ас
ич
ин
т
бав
Н
С
R
.
.

бу ерда R
бав 
– бевосита ишбай нарх (сўм, тийин); С
т.ин
– ишбай тизим 
бўйича ҳақ тўланадиган ходимнинг кундалик тариф ставкаси (сўм, тийин); Н
ич.ас
– асосий ходимнинг сменадаги ишлаб чиқариш нормаси. 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай-ортиб борувчи тизими шу билан 
ажралиб турадики, меъѐрларни бажаришнинг олдиндан белгиланган 
даражасидан бошлаб бажарилган операциялар, деталлар ѐки буюмлар учун 
ишбай нарх муайян даражада кўпайтирилади. Шундай қилиб, ишбай нархлар 
меъѐрларни бажаришнинг эришилган даражасига қараб табақалаштирилади. 
айни бир хизмат, операция, деталь ва ҳоказоларга турлича ҳақ тўланади ва 
меъѐрларнинг бажарилиши қанчалик юқори бўлса, бажарилган ишнинг ҳар бир 
бирлиги учун тўланадиган нарх ҳам шунчалик юқори бўлади. 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай-ортиб борувчи тизимининг ўзига хос 
элементлари меъѐрларни бажаришнинг бошланғич даражаси ҳисобланади. 
Ишбай нархни кўпайтириш ва ортиб борувчи қўшимча ҳақлар шкаласи ана 
шундан бошланади, бу шкала ишбай нархнинг кўпайиш миқдорини кўрсатади. 
Бунда меъѐрларнинг бажарилиши бошланғич базадан юқорироқ даражада 
бўлади.
Ишбай-ортиб борувчи ҳақ тўлаш тизимида иш ҳақининг умумий 
миқдори қуйидаги формула бўйича ҳисоблаб чиқилади: 
И
ор

R(n
1

Ку
1

n
2

Ку
2

…

n
l

Ку
l
), 

---

бунда И
ор
– меҳнатга ишбай-ортиб борувчи ҳақ тўлашда иш ҳақининг 
миқдори; R – белгиланган бошланғич база доирасида ҳар бир маҳсулот бирлиги 
учун нарх; 1,2,…l – ортиб борувчи шкала поғоналари миқдори; Ку - бошланғич 
базани ошириб бажариш ҳақиқий фоизига мувофиқ ортиб борувчи қўшимча 
ҳақлар шкаласи бўйича қабул қилинган нархларнинг кўпайиш коэффициенти. 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай-камайиб борувчи тизими шу билан 
ажралиб турадики, меъѐрларни ошириб бажаришнинг айрим муайян 
даражасидан бошлаб ишбай ҳақ нархининг камайиши содир бўлади. Мазкур 
тизим ўзига хос тарзда ишбай-ортиб борувчи тизимнинг қарама-қарши томони 
ҳисобланади. Унинг моҳияти шундан иборатки, меъѐрларнинг ошириб 
бажарилиши қанчалик юқори бўлса, меъѐрдан ташқари ишлаб чиқарилган ҳар 
бир маҳсулот бирлигининг нархи шунчалик камроқ бўлади. Ишбай-камайиб 
борувчи ҳақ тўлаш тизими меъѐрларни бажаришнинг бошланғич дажарасини 
белгилашни назарда тутади, ана шу дажарадан бошлаб нархнинг пасайиши 
бошланади. Шу билан бирга бошланғич базани белгилашга қўйиладиган 
талаблар ҳам ишбай-ортиб борувчи тизимдаги кабидир.
Ҳақ тўлашнинг ишбай-камайиб борувчи тизими бўйича иш ҳақининг 
умумий миқдори қуйидаги формула бўйича ҳисоблаб чиқилади: 
)
...
(
2
2
1
1
l
l
кам
K
n
K
n
К
n
R
И




Бу ерда И 
кам 
– меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай-камайиб борувчи тизими 
бўйича ишбай иш ҳақи (сўм, тийин); R – белгиланган бошланғич база 
доирасида маҳсулотнинг ҳар бир бирлиги учун нарх (сўм, тийин); К – камайиб 
бориш шкаласининг ҳар бир поғонаси бўйича нархнинг камайиш 
коэффициенти (марта); 1,2,…L – шкаладаги камайиб бориш коэффициетлари 
сони; n – ходимлар томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори.