Арабов Н. У. – Самду ―Инсон ресурсларини бошқариш‖ кафедраси профессори и ф. д. Артиков З. С. – Самиси ―Тармоқлар иқтисодиѐти‖ кафедраси мудири, доц в. б

8.5. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг оддий тизими 
 
Илгари кўрсатиб ўтилганидек, меҳнатга ҳақ тўлашнинг оддий тизимлари 
ходимнинг иш ҳақини меҳнат натижаларини ҳисобга олишнинг битта 
кўрсаткичи: иш вақти ѐки тайѐрланган маҳсулот сифатига қараб 
шакллантиради. 
Оддий вақтбай тизим ходимнинг иш ҳақини унинг тариф ставкасига ѐки 
ҳақиқатда ишлаган вақтига қараб белгилайди. Ана шунга мувофиқ равишда 
тариф ставкалари: соатбай, кунбай ва ойлик ставкалар татбиқ этилади.
Соатбай ва кунбай тариф ставкаларини татбиқ этишда ходимнинг иш 
ҳақи миқдори қуйидаги формула билан белгиланади: 
И
в

С
т
· Т
ҳ
, 
бунда И
в 
– вақтбай ҳақ тўланадиган ходимнинг иш ҳақи (сўм); 
С
т
– ходимнинг вақт бирлигидаги тариф ставкаси (сўм); 
Т
ҳ
– ишчининг ҳақиқатда ишлаган вақти (кун ѐки соатларда). 
Ойлик тариф ставкасини татбиқ этганда ходимнинг иш ҳақи қуйидаги формула 
бўйича аниқланади: 

---

n
х
Т
в
Т
Т
С
И


, 
Бунда С
т
– ойлик тариф ставкаси; Т
ҳ 
- бир ой ичидаги ҳақиқатда 
ишланган кунлар миқдори; Т
ҳп
– бир ой ичидаги ҳисобланган иш кунлари 
сони (тақвим фондидан дам олиш ва байрам кунлари чегириб ташланади). 
Оддий вақтбай ҳақ тўлашда ишланган вақт миқдори билан иш ҳақи 
ўртасида мутаносиб боғлиқлик бор. Оддий вақтбай меҳнат ҳақи тўлашнинг 
бошқача боғланиш шакллари мавжуд эмас. 
Меҳнатга оддий ишбай ҳақ тўлаш шундай тузилганки, ишчининг иш 
ҳақи ишбай баҳога боғлиқдир, у тайѐрланган маҳсулот бирлиги (бажарилган 
иш) учун тўланган ҳақдан иборатдир, шунингдек ишлаб чиқарилган маҳсулот 
(бажарилган иш) миқдорига боғлиқдир. Иш ҳақи миқдори қуйидаги формула 
билан аниқланади: 
И
ишб.

R · n, 
бунда И
ишб.
– меҳнатга ишбай ҳақ тўланадиган ходимнинг иш ҳақи (сўм); 
R – маҳсулот (бажарилган иш) бирлиги учун белгиланган иш ҳақи (сўм); n – 
тайѐрланган маҳсулот (бажарилган иш)нинг миқдори (сўм); 
Амалда меҳнатга ишбай ҳақ тўлашнинг қуйидаги тизимлари: якка 
тартибдаги, жамоа (бригада), бир йўла ҳақ тўлаш, бевосита, ишбай-прогрессив 
ва ишбай-регрессия тизимлари қўлланади. 
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг якка тартибдаги ишбай тизимида бажарилган 
ишнинг (буюм, деталь, операция) ҳар бир бирлиги учун ўзгармас ишбай нарх 
белгиланади. У қуйидаги формулалардан бири бўйича аниқланади: 
ич
Тр
Н
С
R

ѐки R 

С
тр 
· Н
вт
, 
бунда R – ишбай нарх (сўм, тийин); С
тр
– бажарилаѐтган иш разрядига тўғри 
келадиган тариф ставкаси (сўм, тийин); Н
ич
– маҳсулот ишлаб чиқариш 
нормаси; Н
вт
– вақт нормаси. 
Ишбай нархларни аниқлашда тариф ставкалари учун олинадиган вақт бирлиги 
нормалар белгиланадиган вақт бирлигига мос келишига (соат, смена) риоя 
қилиниши зарур. 
Кўп станокли хизмат кўрсатиш шароитида якка тартибдаги ишбай ҳақ тўлашни 
ташкил этиш муайян ўзига хослиги билан ажралиб туради. Агар ишбай ишчи 
вақт нормалари бўйича бир неча станокда ишласа, белгиланган хизмат 
кўрсатиш меъѐри шу доирада бўлганда, ишбай норхлар қуйидаги формула 
бўйича аниқланади: 
вт
тр
Н
п
С
R


, 

---

бунда n – хизмат кўрсатиш меъѐри билан белгиланган станоклар сонидир. 
Меҳнат ҳақ тўлашнинг жамоа (бригада) ишбай тизими шундайки, бунда 
ишчиларнинг иш ҳақи ишлаб чиқариш бригадаси бажарган иш ҳажми 
(маҳсулот миқдори)га мувофиқ ҳисоблаб чиқилади. Ишбай ҳақ тўлашнинг бу 
тури анча самарали бўлади, чунки ишчилар гуруҳи ишлаб чиқариш 
топшириқларини бажариш учун бир вақтда куч-ғайрат зарурати зарур бўлади, 
яъни бригада аъзолари ўртасида доимий ишлаб чиқариш алоқаси ўрнатилади, 
унинг бузилиши эса меҳнат натижаларига салбий таъсир кўрсатади. Мазкур 
тизимнинг татбиқ этиш соҳаси ишлаб чиқаришни комплекс механизациялашни 
амалга оширишга қараб кенгайтириб борилади. У эгали алоҳида-алоҳида 
бажарилган кўпгина операцияларни бирга қўшиб бажариш имконини беради.
Жамоа ишбай ҳақ тўлаш усули комплекс бригадаларида кенг татбиқ 
этилади, уларда касбларни бирга қўшиб бажариш ва ишчиларнинг бир-бирлари 
ўрнида ишлаши ривожланган бўлада (қурилиш бригадалари кумир ва кон-
маъдан саноатидаги тозалаш забойларида, ўрмон ѐғочи тайѐрлашда). У бригада 
бўлиб хизмат кўрсатишда, йирик агрегатларни аппарат ва механизмларни 
кузатиш ва назорат қилишда ҳам мақсадга мувофиқдир.
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг мазкур тизимида ишчиларнинг иш ҳақини 
ҳисоблаш бутун бригада учун мўлжалланган умумий жамоа нархларини татбиқ 
этган ҳолда амалга оширилади (бунда бригада ичида қатъий, барқарор меҳнат 
тақсимоти бўлмайди) ѐки якка тартибдаги ишбай нархларни татбиқ этган ҳолда 
амалга оширилади (бунда бригадада ишчиларнинг меҳнати қатъий 
тақсимланган бўлади). Биринчи ҳолда бригада томонидан бажарилган иш 
ҳажми, ишлаб чиқарилган маҳсулот бирлиги учун умумий жамоа нархи асосида 
умуман бригаданинг иш ҳақи белгиланади, кейин эса бу иш ҳақи унинг 
аъзолари ўртасида тақсимланади. Иккинчи ҳолда ҳар бир ишчининг меҳнатига 
у бажарган маълум бир иш турига қараб белгиланадиган нархлар бўйича ҳақ 
тўланади. Бунда ишлаб чиқарилган маҳсулотни ҳисобга олиш умуман бригада 
ишлаб чиқарган пировард маҳсулот миқдорига қараб олиб борилади. 
Умумий жамоа нархларини аниқлашнинг иккита варианти мавжуд 
бўлиши мумкин. Биринчи вариантда бригада аъзоларининг кундалик тариф 
ставкалари суммаси бригаданинг сменада ишлаб чиқарган маҳсулоти нормасига 
бўлинади: 



