Arab astronomiyasining rivojlanishi va uning tarixi

Arab astronomiyasining rivojlanishi va uning tarixi
Usmoniylar sulolasi yumonidai arab xshshfati boshqarilgan davrda (661-750 y.y.) uning markazi Madinadan Damashqqa ko`chirildi. Abbosiylar sulolasi taxtga o`tirgach, 762 ynli xalifagning markazi mazkur sulolaning ikkinchi xalifi Al-Mansur tomonidan poytaxt Damashqdan Bog’dodga ko`chirildi.
Bog’dod poytaxt sifatida asos solingan kundai boshlab olimlar uning rnvojlanishida muhim o`yiadilar: shahar hududidagi geodezik o`lchashlar va qurilishlarni planlashtirish ishlarini al-Mansur saroyining taniqli olimlaridan Forsiy Naubaxt, Mxudiy Manassiy (keyinchatik arabcha Mashalloh nomi bilan tanilgan), astronom Umar ibn al-Farruxan at-Taboryy (tataristonlik) aktiv faoliyat ko`rsatdilar.
Ayni davrda xalifag saroyiga hindistonlik "Kanaka ismli olim tashrif buyurib, xalifga hind asgronomlari yozgan risolalarni -- sindxantlarpi sovga qildi.
Bu risolalar ichida eng nodiri mashxur hind astronomi Braxmal Guptaning (VI asr) "Braxmaguxuta-siddxant" asari ham bor edi. Bu asar mashhur olymlar Ibrohim al-Tazoriy va Yoqub ibn Tariq tomoiidan tarjima qilinib, uning arabcha nusxasi "Sshshhiid" tayorlandi. SHuningdsk, Yoqub ibn Tariq Braxmaguptaning "Kxanda kxadyaka" asarini ham ishlab chiqdi. Ko’p o`tmay al-Mansuriyning nevarasi (Maxdiy ismli o`gli) Xorun ar-Rashid (786-809 yillari xalifalik qilgan) davrida uning saroyida Muhammad ibn Ibrohim al-Fazoriy va Naubaxtning o`g’li al-Fadl ibn Naubaxtlar ishladilar.
Al-Fadl astronomik asarlarni fors tilidan arabchaga tarjima qildi. Xalifaning bosh kutubxonasiga mudirlik qildi.
Xorun ar- Rashid buyrug’iga ko`ra olim al-Hajjoj ibn Yusuf al-Matar tomonndan Evklidning "Boshianish" va Ptolemeyning "Megale sintaksis" asarlari tarjima qilindi. Xalifa saroyida ishlagan Jabir al-Xayyan (725-815) meditsinadan talay asarlar yozdi va Evklidning "Boshlanish" hamda Ptolemeyning "Al-Majistiy"eiga sharhlar bitdi.
Xorun ar-Rashid zamonida Bag’dodda tashkil topgan Donishmandlar uyi"ga Abu Hasan va Salmon olimlar rahbarlik qildi. "Donishmandlar uyi" ning shakllanishida ar-Rashidning vaziri Yaxyo ibn Xorun ibn Birman (736- 1()5y.) katta rol o`ynadi.
Xorun ar-Rashidning o`g’li al-Ma’mun xalifaligida (813-833Y.) Bag’dodda yanada yirik ilmiy maktab shakllandi. XapifalIk lavozimiga o`tirgunga qadar Xurosonga hokim bo`lgan,⁴ va Marvda yashagan Ma’mun o`z atrofiga taniqli olimlarni to`pladi. Uning vaziri Abul Abboyo ai-Fadd ibn Saxl as-Saraxsiy (818 yiLda o`lgan) va keyinroq uning ukasi al-Fadl al-Hasan as-Saraxsiy uning saroyida ishladi.
SHuningdek, Saraxsiy xizmatida monastr astronom Feruzanning o`g’li Bizist ishlardi. Saraxsiy vafotidan so`ng xalifa Ma’mun Bizistni o`z saroyiga ishga olib islomga kiritdi va unga Yahyo ibn Abi Mansur deb nom berdi. Yahyo ibn Abu Mansur Bag’doddagi SHamassiya rasadxonasida ishlay boshladi. Bu davrda astronomik rasadxonaning boshlig’i Abu Toyib Sanad ibn- Ali ismli taniqli olim edi. Mazkur rasadxona Kanis (cherkov yoki ehrom degani) deyilib, aftidan Vavilonning osmon xudolariga sig’inuvchilarning ehromi bo`lgan.
Ayni paytda Xurosonning Marvarrudiy shahridan bo`lgan Xolid ar-Marvarudiy Damashq yaqinidagi Kasiyun tog’ida xristianlarning monastiri Dayr-Murronda kuzatishlarni boshladi. YAhyo ibn Mansur, Sanad ibn Ali, Xolid ar-Marvarudiy hamda ach-Abbos al-Javhariylar hamkorlikda Ma’munga bag’iiptab astronomiyaga oid "Tekshirilgan Ma’mun ziji"ni yozib tugallashdi. ,
Bu astronomik rasadxonalarda olib borilgan ko`zatishlarda al- Xorazmiy ham ishtirok qilganligi haqida Beruniy o`zining "Geodeziya" asarida ma’lumot beradi. Al-Xorazmiy "Sind-Hind"ni ishlovi va o`z qo`zatishlari asosida o`zining "Zij al-Ma’muniy" asarini yaratdi. bu asar shuningdek, samanidlarning so`nggi avlodi yozdigerd III (Eron shohi 632- 651) pahlaviy tilida yozilgan va yozdigerdning otasi SHahriyorga bag’ishlanib yozilgan "SHahriyor ziji" ga asoslangan.
Ma’muniing farmoniga ko`ra Al-Abbos aa-Javhariy • (janubiy Qozogistoniing Javhartepa, - oldiigi Forob degan tog’ yaqinida) al- Marvarudiy va uning o`quvchisi-Ali ibn Isay ap-Harroniy al-Asturlabi bilan birgayaikda Sinjar cho`lida yor msridianining o`zunligini o`lchashdi.
Bu davrda Bagdodda Xutrallik (Tojikistonning markaziy rayonidan) Abd-ai-Hamid ibn Vosiq ("Turk o`gli" nomi bilan mashxur olim) ham ishlardi. Uiish ham Xorazmiyniki kabi "Al-Jabr. va al-muqobala kitobi" asari mavjud. IX G’abriing ikkiichi yarmida astronomiya va ainq fanlar sohasida uch aka-uka olimlarning xizmatlari e’tiborga sazovor. Ular muhammad (873 yilda vafot qilgan), Ahmad va al-Hasanlar bo`lib, Ma’mun saroyi' xodimi Muso ibn SHokirning o`gillari bo`lgan ("Bani Musa ibn Shokiry). Ularning tarbiyasi bilimi bilan YAhyo ibn Abu Mansur shug’ullangan.
Aka-ukalarning qoldirgan ilmiy meroslari ichida "Tekis va sferik figuralarning o`lchash haqida kitob", "Mexanika kitobi" ⁴ mashhur asarlardan sanaladi. SHuningdsk, ular Apoloniyni "Konus kesimlari" asarini ishlab chiqdilar.
Bu davrda boshqa bir yirik olim ap-Kindiy bo`lib (874 yilda vafot etgan) "arablarning faylasufi" nomi bilan mashhur bo`lgan. U 270 dan ortiq falsafa, mantiq, astronomiya va matematikaga oid asarlar yozgan.
Sobit Ibn Qurra (IX a.), Al-Battoniy (IX-X a) Vafo Buzjoniy, Ibn Yunus – «hikimat jadvallari» muallifi. Sobit ibn Qurra matematik va astronom. Abul Vafo Buzjoniy va Beruniyning o’zaro xamkorligi haqida. Nasriddin Tusiy va uning Maragidagi observatoriyasi (XIII a).

Astronomiyaning kurtaklari Bobil, Misr, Xitoy, Hindiston va boshqa Sharq hamda G’arb mamlakatlarida bundan bir necha ming yil avval mavjud bo’lgan.
Suvning tortish quvvatini birinchi bo’lib payg’ambar Nuh alayhissalom aniqlagan, ammo tarixda Arximed deb qayd etilgan. Darvoqe birinchi kema yasagan ham Nuh alayhissalomdir. YUnonistonda birinchi yozuv qariyb 4000 yil oldin yozilgan, ular metall bo’lagidan, fil suyagidan pero sifatida foydalanishgan. Ilk patqalam Misrda ixtiro qilingan, misrliklar ichi kovak qamishga mis laxtagini birlashtirib yozishgan. Eng birinchi taqvimni qadimgi misrliklar o’ylab topishgan. Misr kohinlari Nil daryosining birinchi toshishidan navbatdagisiga qadar o’tgan davr 365 kun ekanini hisoblab, maxsus jadval tuzishgan.
IX-XV asrlarda, Yaqin va O`rta Sharq hamda Markaziy Osiyo mamlakatlarida yirik astronomik rasadxonalar qurilib ishga tushirildi. Ularda Al-Battoniy, Al-Farg`oniy, Al-Xorazmiy, Abo`l-Vafo Buzjoniy, Abu Mahmud Xo`jandiy, Abdurahmon as-So`fiy va Ibn Yunus kabi mashhur olimlar ijod qildilar.
Ularning izlari moʻgʻul va arab istilolari sababli deyarli yoʻq boʻlib ketgan. Hozirgacha saqlanib qolganlari ichida Xorazmdagi Kuy qirilgan kalʻa misol boʻlib, uni yetarli darajada astronomik asbob desa boʻladi. Qalʻa inshootlari yordamida vaqtni aniqlash, fasllarning kirib kelish paytini qayd etish, ekvator va ekliptika tekisliklari orasidagi burchakni oʻlchash, yil davomiyligini aniqlash va boshqa hayot taqozo etgan amaliy masalalar hal etilgan. 8–9-asrlarda Muhammad Xorazmiy, Axmad al-Fargʻoniy, Abbos Javhariy, Ahmad Marvaziy va boshqa olimlar Astronomiya bilan jiddiy shugʻullandilar. Arab xalifaligi davrida va undan keyin Yaqin va Oʻrta Sharq hamda Oʻrta Osiyo olimlari Astronomiyaning rivojlanishida ham katta rol oʻynadilar. Qohira, Damashq, Bagʻdodda rasadxonalar paydo boʻlib, ularda Ibn Yunus, Al-Batoniy, Abu Vafo va boshqa ishlagan. Abul Vafo faqat Sharqdagina emas, hatto Gʻarbda ham shuhrat qozongan mashhur astronomik asarning muallifidir. 10-asrda Al-Soʻfi birinchi boʻlib Andromeda tumanligita eʼtibor berib, uning yulduzlardan farq etishini tavsiflab bergan.
Xususan Al-Battoniy yunon astronomiyasi Yerishgan yutuqlarni umumlashtirib, Oy harakatiga doir ba`zi ma`lumotlarni aniqladi. Al-Farg`oniy yozgan «Astronomiya asoslari» nomli asari o`sha davr uchun astronomiyadan o`ziga xos ensiklopediya xizmatini o`tadi. Oy va uning harakatlari to`g`risidagi kashfiyotlari, Yer meridiani uzunligini o`lchash bo`yicha ishlari bilan Abul-Vafo dunyoga tanildi.