Қарақалақпақ мәмлекетлик университети Қ. Пахратдинов ТҮркий филологияғА

Махмуд аз-Замахшарийдиң «Муқаддимат ал-адаб» мийнети
Махмуд аз-Замахшарий 1084-жылы Хорезмде Замахшар аўылында (ҳәзирги Ташаўыз областының аймағы) туўылған ҳәм 1142-жылы Үргениште қайтыс болған. Ол үлкен алым сыпатында өзиниң кейнинде бай илимий мийрас қалдырған. Солардың ишинде тил илимине байланыслы мийнетлери айрықша әҳмийетке ийе. Оның «Муқаддимат ал-адаб» (Әдеп илимине кирисиў) атлы мийнети дәслеп арабша-парсыша сөзлик болып дүзилген, соңынан Хорезм патшасы Атсыздың өтиниши бойынша сөзлик қайта исленип, автор оны түркийше сөзлер менен толықтырған. Кейнинен Замахшарий қайтыс болғаннан соң бул сөзликке белгисиз бир автор тәрепинен монғолша сөзлер қосылып, ол және де кеңейген ҳәм нәтийжеде арабша-парсыша-түркийше-монғолша сөзликке айланған.
Сөзликтиң бизге бир неше нусқалары жетип келген. Бул сөзликтиң түркий сөзлер бөлими XII әсирдеги Орта Азия түркий халықлары тилиниң жағдайын сыпатлап көрсетеди.
Сөзлик бес бөлимнен турады: 1) атлық, 2) фейил, 3) дәнекерлер, 4) сеплениў, 5) бетлениў. Ондағы сөзлер семантикалық топарларға бөлинип, алфавит тәртибинде емес, ал белгили бир темалар бойынша берилген.
Шығарманың бир неше қолжазбалары ҳәзирги ўақытта Өзбекстан Илимлер академиясының Шығыстаныў институтында сақланбақта.
«Китаб маджмуа таржуман турки уа аджами уа моғоли уа фарси»
Бул сөзликтиң авторы, жазылған жери ҳәм жылы белгисиз. Оның түп нусқасы Голландияда Лейден китапханасында сақланады. Сөзлик 1245-жылы, Египетте кениялы Халил бин Муҳаммед бин Юсуф ал-Куваний тәрепинен көширилген.
Бул сөзликти қысқартып, гейде «Тарджуман-и туркий ва арабий» (Түркийше-арабша сөзлик) деп те атайды. Сондай-ақ, ол тюркологияда «Хоутсма сөзлиги» деген атама менен де белгили. Себеби, бул сөзлик биринши рет голландиялы ориенталист Мартин Теодор Хоутсма (1851–1943) тәрепинен изертленген. Ол сөзликти латын жазыўында транскрипциялаған, немец тилине аўдарған ҳәм типографиялық усылда баспадан шығарған.
«Китаб маджмуа таржуман турки уа аджами уа моғоли уа фарси» (Түркий, араб, монғол ҳәм парсы тиллерин түсиндириў китабы) еки бөлимнен турады: биринши бөлим түркийше-арабша сөзлик, екинши бөлим монғолша-парсыша ҳәм арабша-монғолша сөзлик. Шығарма Египет ҳәм Сирия еллерин ийелеп турған Мамлюк мәмлекети қыпшақларының сөйлеў тилин арабларға үйретиў ушын жазылған.