Aqsh tarixiy demografiyasi

AQSH tarixiy demografiyasi.

Dеmografiyada aholi harakatining ikki tabiiy va kеnglikdagi (xududiy yoki migrasiya) turlarini ajratib ko'rsatilishi, ba'zida ijtimoiy harakat uchinchi tur dеb ham olinishi, uning o'ziga xosligi aholi soniga emas, faqat tarkibiga o'zgartirish kiritishi ekanligi. Aholining ijtimoiy harakatiga mеhnat faoliyatini boshlanishi, o'qishni yakunlash, bir ijtimoiy guruhdan boshqasiga o'tish va h.k.olar tushunilishi. Aholining tabiiy o'sishiga tug'ilish, o'lim, nikoh va ajralish jarayonlari kirishi. So'nggi yillarda unga bеvalikni ham qo'shilishi boshlanishi, tug'ilish va o'lim orasidagi tafovut aholining tabiiy o'sishini ta'minlashi, nikoh va ajralishni tabiiy o'sish bilan bilvosita bog'liqligi. Dеmografiyani ushbu jarayonda faqat ayrim faktlar emas, ommaviy jarayonlar qiziqtirishi. 90 yillarning boshlarida eng past bolalar o'limi 5-6% Shvеsiya, Finlyandiya, Yaponiyada kuzatilgani. Tug'ilishning jami koeffisеntini tug'ilganlardan qizlarning soniga ko'paytirilsa bruttokoeffisеnt chiqishi.

Aholi ro'yxatlari va boshqa statistik ma'lumotlarni etnodеmografiyada asosiy manba ekanligi. Aholini ro'yhatga olish tadbirini qadimdan Xitoy, Misr, Mеssopotamiya, Hindiston, Yaponiya, Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rimda qo'llay boshlangani, o'rta asrlar aholini ro'yxatga olish ayrim shaharlar darajasida ham o'tkazilgani.

AQSH mustamlakachilar tomonidan o'zlashtirilib tashkil etilgan davlatdir . AQSH da turli xil irq va millatlar yashaydi. Ammo eng asosiy etnik guruh amerikalik inglizlardir.AQSH tabiatining qulayligi ,qazilma boyliklarining ko'pligi va imigrantlarga bo'lgan talabning yuqoriligi bu yerga ko'pchilikni jalb etgan.AQSH aholisi rasman 1790-yildan boshlab hisoblay boshlangan. Bu davrda AQSHda 3929214 kishi istiqomat qilgan. Ammo olimlar bundan oldingi yillardagi aholini bazi manbalar asosida taxminanahisoblashdi. Masalan 1610-yilda AQSH da dastlab 350 kishi ko'chib kelib yashagan bo'lsa ,bunda 50 yil o'tib imigratsiya va aholining tabiiy ko'payishi natijasida AQSH aholisi 75058 kishini tashkil etgan .

AQSH ning dastlabki tashkil etilgan shtatlaridan biri bu Virjiniyadir .Ushbu shtatga inglizlar asos solgan bo'lib 1620-yilda 400 nafar kishi yashovchi kichik aholi punkti bo'lgan.Yevropaliklarning migratsiyasi natijasida AQSH aholisi o'sib bordi.1660-yilda Virjiniya aholisi 27000, 1780- yilgi malumotga ko'ra esa 53800 kishiga yetgan.Amerikaning yevropaliklar tomonidan o'zlashtirilishi,yevropadan kelgan turli kasalliklar natijasida Amerikaning tub joy aholisi bo'lgan hindularning katta qismi qirilib ketdi .Nаtijada ishchi kuchiga bo'lgan talab oshib ketdi.Bu talab Afrikani qul bozoriga aylanishiga olib keldi.

1790-yilda aholini ro'yxatga olinganda AQSH aholisining 19 % qora tanli Afrikaliklar bo'lgan . Ammo XX asr boshlarida AQSHga Yevropaliklarning imigratsiyasi kuchayishi natijasida qora tanlilar umumiy aholi hisobiga pastroq ko'rsatgichga tushib ketdi.1930-yilda ular AQSH aholisini 9% ni tashkil etgan.

Hozirda qora tanlilar umumiy aholining 13% tashkil etmoqda .AQSH iqlimining qulayligi va oziq ovqatning ko'pligi dunyodagi har qanday joydan ko'ra o'lim ko'rsatgichlarining kamligiga va tug'ilishning o'sishiga olib keldi.

Dastlabki aholi punktlari sharqiy va shimoliy chegaralarda tashkil topdi.U yerlarda asosan Yangi Angliyaning ingliz aholisi yashagan. 1790-yilda AQSH ning yirik shaharlaridan bo'lgan Nyu York 1626- yilda gollandlar tomonidan tashkil etilgan. Gоllandlar boshqa mustamlakachilar kabi Amerikada o'z mustamlakalarini yaratishga va kengaytirishga intilishgan.Ammo inglizlar 1664-yilda ularni bu yerdan siqib chiqarishgan.Gollandlar tashkil etgan Nyu York koloniyasi turli mamlakat aholilarining ekletik yig'ilishiga ega edi va taxminan 1700-yillardan keyin savdo-tijorat markazi sifatida rivojlangan.Pensilvaniya iqlimining qulayligi ,din erkinligi va unumdor arzon yerlar uchun ko'plab aholi kelib joylashgan .Taxminan bu yerga ko'chib kelgan aholining 60% nemis va 33% inglizlar edi.

AQSH ning etnik tarkibida gollandlar ham muhim ro'l o'ynaydi.1780-yilga kelib Nyu York aholisining 27% golladlar edi. Bu davrda Nyu Jersida 140 000 aholining 14 % gollandlar bo'lgan.

Merilendda 1700-yilga kelib tahminan 25000 kishi bor edi.AQSH ga imigrantlar oqimi ko'payishi natijasida ahili 1755- yilga kelib 5 barobarga ko'paydi. Merilend aholisining 40% qora tanli edi. AQSH aholisi asosan tabiy o'sish hisobiga ko'paydi. Chet el aholisi kamdan kam hollarda 10% dan oshdi. 1790- yilga kelib AQSH da aholini ro'yhatga olish boshlandi.1790-yilda aholini ro'yhatga olishda Irladlarning katta qismi shotlandiyalik irlandlar , fransuzlarning Asosiy qismi esa gugenotlar edai.1790-yilda katoliklar umumiy aholining 1.6% ni tashkil etgan. Bu AQSH aholisining katta qismi protestant inglizlardan tashkil topganligi tasiri edi.1965-yildagi qonunda AQSH ish beruvchining homiysi bo'lganlar

Birinchi o'ringa qo'yilishi majburiy bo'lgan .Natijada 1970-yillarda AQSH imigrantlarining asosiy qismi Yevropadan emas ,Lotin Amerikasi va Osiyodan kelgan. Ular 2000-yildan beri AQSH imigrantlarining 4/3 qismini tashkil etadi.2015-yilda AQSH aholisining 14% muhojirlar tashkil etgan.

Buyuk migratsiya – bu ibora 1914-1960 yilgacha AQSH janubidagi qishloq yerlardan milionlab afro amerikaliklar harakati edi.Ularning asosy qismi yirik sanoat rayonlari hamda kichik shaxarlarga ko'chib o'tdilar. Ammo ularga davlat yordami bo'lmadi . Janubning linchlanishi va irqiy segretsiya natijasida afroamerikaliklar shimolda ,,vada berilgan yer''da panoh topdilar.

1910-yilda janubdagi paxta dalalarida sichqon gripining tarqalishi va 1927-yilda Buyuk Misisipi toshqini janubdagi fermer ho'jaliklarining inqirozga kirishiga sabab bo'ldi.Natijada milionlab afro amerikaliklar ishlaridan ayrildilar. Ammo shimolda daromad darajasi ancha yuqori bo'lib ,xizmat ko'rsatish sohasi yaxshi bo'lgan.Jumladan 1-va 2- jahon urushi davrida harbiy sanoatning o'sishi, yevropadan sanoat markazlariga imigrantlar oqimini pasayishi ,fabrikalarda ishchilar yetishmasligi afroamerikaliklarning ishlab chiqarishga jalb qilinishlarini oshirib yubordi.

1880-1900 yillarda AQSH shahar aholisi 28% dan 40%gacha o'sdi.1901-yildan 1909-yilgacha bu yerga 8.5 mln aholi ko'chib kelgan.1920-yilga kelib yevropadan kelgan imigrantlar oqimi tufayli shahar aholisi 50% ga yetdi.1890- yildan so'ng AQSHda qishloq aholisi kamayib ketdi.Buning sababi shaharlarning kengayishi va shahar fabrikalarda ishchi kuchi talabi qishloqlardan shaharlarga ko'chib ketishini kuchaytirib yubord.

Foydalanilgan adabiyotlar.

Историческая демография: Теорея и метод Учебное пособие. Казань 2013.

Н.А.Федорова . Л.К.Каримова.

www.thoughco.com.

en.m.wikipedia.org