Апуайы интерваллар хам олардын сан хам сыпатлары Интерваллар айланысы

Интерваллар
Жоба:
1)Апуайы интерваллар хам олардын сан хам сыпатлары
2)Интерваллар айланысы
3)Кураммаллы интерваллар
4)жагымлы хам жагымсыз интерваллар

Аккордлар

Жоба:

1. 
   Аккорд. Ушсеслик.
   

2. 
   Мажор хам минордын тийкаргы ушсесликлери.
   

3. 
   Септаккорд. Доминантсептаккорд хам онын айланысы.
   

Пайдаланылган адебийатлар:

1)«Илементар назаря»Бахрамеев Т.1967-ж

2)О.Азимова «Гармония» 1999-ж

3)И.А.Акбаров «Музика лугаты» 1997-ж
Еки сестин избе-из ямаса бир уакытта естилиуине Интерваллар делинеди.
Избе –из естилген сеслер мелодик интерваллар болады.
Сеслер бир уакытта естилсе гармоник интерваллар пайда болады.
Интерваллардын томенги сести интервал тийкары,жокары ести болса интервалдын шыны делинеди.
Мысалы:

Интервал-латынша аралык дегенди билдиреди.

Интерваллардын сан хам сыпат мугдары.
Хар бир интервал еки турде: сан хам сыпат мугдары менен аныкланады .
Баскыш саны менен аныкланган интервалларга- санлы интерваллар делинеди .
Ал мугдары тон хам ярым тон аркалы аныкланган интервалларга- сапалы интерваллар делиеди.
Бир актава аралыгында пайда болган интервалларга апыуыйы интерваллар делинеди.хаммеси болып сегиз апыуайы интервал бар.Олардын аты усы интервалларга киретугын баскышлар санына байланыслы.Интерваллар латын тилинде тартипли санлар менен аталады.Тартипли санлар интервал жокары сестинин томенги сестине караганда нешинши баскышта турганлыгын билдиреди.Будан баска интервалларды кыскартып жазыу ушын сан мененда белгиленеди.
Томенде барлык апыуайы интерваллардын атлары хам олардын до сестинен жокарыга карап дузилиу тартиби корсетилген:
Прима-1,биринши (бир турдеги еки сестин унисон болып естилиуи)
Секунда-2,екинши
Терция-3,ушинши
Кварта-4,тортинши
Квинта-5,бесинши
Секста-6,алтыншы
Септима-7,жетинши
Октава-8,сегизинши

Интерваллардын сыпат мугдарын белгилеу ушын: киши, улкен, сап, арттырылган, кемийтирилген деген созлер ислетиледи.

Сеслердин тийкаргы баскышлары арасында (бир октава аралыгында ) томендеги интерваллар пайда болады:
1 сап прима -0 тон
2киши секунда-0,5 тон
3 улкен секунда-1тон
4Киши терция-1,5 тон
5улкен терция-2 тон
6сап кварта-2,5 тон
7арттырылган кварта-3 тон
8кемийтирилген квинта -3 тон
9сап квинта-3,5 тон
10 киши секста-4 тон
11 улкен секста -4,5 тон
12 киши септима-5 тон
13 улкен септима-5,5 тон
14 сап октава-6 тон.
Жокарда корсетилген барлык интерваллар тийкаргы интерваллар деп аталады. Бул интерваллар табиий мажор хам табиий минордын баскышлары арасында пайда болганы ушын диатоник интерваллар деп аталады.
Диатоник интерваллар мелодиянын тийкары есапланады. Хар турли мелодик интерваллардын унлесиуи натийжесинде мелодик харекеттин куши ренберен болады.
Интерваллардын айланысы
Интервал сеслеринин бир жерден екинши бир жерге кошиуи натийжесинде томенги сес жокарыга хам жокаргы сес томенге жайласады. Буган интерваллар айланысы делинеди.
Сеслердин кошиуи еки жол менен болыуы мумкин:

1. 
   Интервалл тийкары бир октава жокарыга кошиуи.
   
2. 
   Интервалл шыны бир октава томенге кошиуи.
   

Усы интерваллардын айланысы натийжесинде жана интерваллар пайда болады:

Кагыйда бойынша, барлык сап интерваллар – сапка, киши интерваллар- улкенге, улкен интерваллар – кишиге, арттырылган интерваллар- кемийтирилгенге, кемийтирилген интерваллар - арттырылганга айланады хам керисинше. Текк арттырылган октавага байланыслы емес. Егер калеген бир интерваллды хам онын айланысын бирлестирсе октава пайда болады.

Сап прима-сап октавага
Киши секунда-улкен септимага
Улкен секунда – киши септимага
Киши тертция- улкен секстага
Улкен тертция- киши секстага
Сап кварта-сап квинтага
Сап квинта-сап квартага
Киши секста – улкен тертцияга
Улкен секста- киши тертцияга
Киши септима- улен секундага
Улкен септима- киши секундага
Сап октава- сап примага
Айланыс жасайды.

Кураммаллы интерваллар

Музикада апыуайы интерваллардан баска, аралыгы октавадан кен интерваллар хам колланылады. Аралыгы бир октавадан кен интервалларга курамаллы интерваллар делинеди. Курамаллы интерваллар апуайы интервалларга октава косылыуы натийжесинде пайда болады.
Хар бир кураммаллы интервал онын курамындагы баскыышлар санына карап гарезсиз атлар менен аталады:
Нона-9, секундага октаванын косылыуы натийжесинде
Детсима—10, тертция+октава
Ундетсима-11, кварта+октава
Дуодетсима-12, квинта+ октава
Тертцдетсима-13, секста+октава
Квартдетсима-14,септима+октава
Квинтдетсима-15, октава + октава.

Кураммаллы интерваллардынн сыпат мугдарын белгилеу ушын апыуайы интервалларда ислетилген сап, улкен,киши, арттырылган, кемийтирилген деген созлер колланылады.

Консананс хам диссонанс интерваллар
Диатоник корнистегии гармоник интерваллар консананс хам диссананс инерваллар делинеди.
Музикада консананс деп- бир-бири менен унлескен хам жагымлы болып естилиуине айтылады.
Диссонанс ден- сеслердин бир-бири менен унлеспий хам кулакка жагымсыз естилиуине айтылады.
Консананс интервалларга томендегилер киреди:

1. 
   Сап прима
   

Сап октава_ ен анык консананс

2. 
   Сап кварта
   

Сап квинта _ анык консананс

3. 
   Киши тертция
   

Улкен тертция
Киши,улкен секста_ анык емес консананс
Диссонанс интервалларга:
Киши,улкен секунда
Арттырылган кварта
Кемийтирилген квинта
Киши,улкен септималар киреди.
Кагыйда бойынша жагымлы интерваллар жагымлыга,жагымсыз интерваллар болма жагымсыз интервалларга айланады.
Аккордлар.
Тертция бойлап жайласкан хамде бир уакытта косылып естилген уш хам одан артык сеслерге аккорд делинеди.
Уш сестен ибарат тертция бойынша жайласкан аккорд ушсеслик делинеди.
Аккорд томеннен жокарыга дузиледи.
Ушсесликтин кайсы халатта болыуы усы ушсесликке киретугын тертциянын жайласыу артиби хам халатыны байланыслы.
Улкен хам киши тертциялардан ушсесликтин торт тури пайда болады:

1. 
   Мажор яки улкен ушсеслик улк3 хам киш3 дан дузиледи хам еки шетиндеги сеслер сап5 интервалыннан ибарат болады.
   
2. 
   Минор яки киши ушсеслик киш3 хам улк3 дан дузиледи.
   
3. 
   Арттырылган ушсеслик еки улк3 дан дузиледи. Еки шетки сеслер арт5 дан ибарат болады.
   
4. 
   Кемийтирилген ушсеслик еки киш3 дан дузиледи. Еки шетки сеслер аралыгы киш5 дан ибарат болады.
   

Аккорд сеслери тертция бойынша жайласкан болса, оган аккордтын тийкаргы корниси делинеди.

Аккордлардын хар бир сести оз атына ийе. Сеслердин атлары тийкаргы корнистеги аккордтын томеннен жокарыга карай жайласкан сеслерин пайда кылган интерваллар атынан келип шыкан.
Ушсесликтин ен томенги, ягный тийкаргы сести- рима, екинше яки орта сести- тертция, ушинши яки жокаргы сести- квинта деп аталады.
Ушсесликте сеслердин жайласыуы томендеги тартипте озгерсе, ягный ен томенги сести тертция яки квинта болса , бул корнистеги дузилис ушсеслик айланысы делинеди.
Ушсеслик еки айланыска ийе. Бириншисине секстаккорд делинеди, буда прима сести бир октава жокарыга кошириледи. Екинши айланысы квартсекстаккорд делинеди, буда прима менен тертция бир октава жокарыга кошириледи.
Секстаккорттын томенги сести тертция болады, квартсекстаккорттын томенги сести болса квинта болады.

Секстаккорд алты(6) саны менен белгиленеди. Себеби бул аккорд томенги сести жокарыга кошириу наийжесинде секста интервалы пайда болыуы менен корсетиледи. Квартсекстаккорд алты-торт 6-4 саны менен белгиленеди.
Мажор хам минордын тийкаргы ушсесликлери.
Мажор хам минордын барлык баскышларыннан ушсеслик дузий мумкин. Табиий мажор баскышларыннан ушсеслик дузилгенде олардынн ушеуи мажор( тийкаргы баскышларда) екенлигин коремис.Булар 1, 4. Хам 5 баскышлардагы ушсесликлер. Хар бир ушсеслик (дузилген баскышына карап) оз атына ийе.
1 баскыш ушсеслиги- тоника ушсеслиги делинеди.
4 баскыш ушсеслиги- субдоминанта ушсеслиги делинеди.
5 баскыш ушсеслиги- доминанта ушсеслиги делинеди.
Булар мажоар ушсесликлери болганлыгы себепли мажор лады ушын жуда характерленеди. Бул ушсесликлер баска корнистеги ушсесликлерге караганда лад функсияларын коплеу корсетеди. Сонын ушында олар тийкаргы ушсесликлер деп аталады хам тийкаргы баскышлар сыйаклы улкен Т, S, Д хариплери менен белгиленеди.

Табиий минордын барлык баскышларынан ушсесликлер дузгенимизде олардын тийкаргы ушсесликлер, мажордикине карама карсы, минор ушсеслигин коремис. Булар хам мажордын тийкаргы ушсесликлери сыйаклы белгиленеди, бырак киши хариплер менен жазылады: т,s,д.

Септаккорд. Доминантсептаккорд хам онын айланысы.
Тертция тийкарында жайласкан торт сестен ибарат аккордка септтаккорд делинеди. Септаккордтын еки шетки сести аралыгы септима интервалы болады. Сонын ушында бул аккорд септаккорд атын алган.
Музикада септаккорд турли корислерде колланылады. Мажор хам гармоник минордын 5 баскышыннан дузилген септаккорд ен коп таркалган септаккордка киреди. Бул аккорд доминантсептаккорд делинеди. (улк3+киш3+киш3). Доминантсептаккорд сеслери тийкаргы сеслерден баслап саналады: прима, тертция, квинта хам септималлардан ибарат.
Доминантсептаккорд уш айланыска ийе, булардан бириншиси-квинтсекстаккорд (6-5). Екинши айланысы –тертцквартаккорд (4-3) хам ушинши айланысы- секундаккорд (2) делинеди.