1. Usmonov K, Sodiqov M., Oblomurodov N. Oʼzbekiston tarixi. I - qism. - T.: 2002. - B.
2. Oʼzbekiston tarixi / R. Murtazaeva umumiy tahriri ostida, - T.: Yangi asr avlodi, 2003. -B.
28
Апрель 2021 3-қисм
Тошкент
AMIR TEMUR YIRIK DAVLAT ARBOBI VA YUKSAK MA’NAVIYAT EGASI.
Madumarova Zaxro Miralimovna
Toshkent viloyati Qibray tumani XTB ga qarashli
17-umumta’lim maktabi tarix fani òqituvchisi
Annotatsiya:
ushbu maqolada Amir Temurning hayot faoliyati, ‘Temur tuzuklari’asarida
uning ma’naviy-ma’rifiy qarashlari haqidagi ma’lumotlar bayon etilgan.
Kalit so’zlar:
Amir Temur, sarkarda, Temur tuzuklari, Movarounnahr,siyosat.
Amir Temur– buyuk shaxs, yirik davlat arbobi, sarkarda, qonunshunos, iste’dodli
me’mor, notiq, ruhshunos, shu bilan birga el yurtini, xalqini sevgan va uni jahonga mashhur
qilgan inson. Amir Temurning tarixi ko’p jildlik kitoblar yozishga arziydi. Mustaqillikka
erishgunimizga qadar buni amalga oshirishning imkoniga ega emas edik. Chunki kommunistik
g’oya bunga yo’l bermasdi. Amir Temurning o’zi tahqirlanib, tuhmatu-malomatlarga qoldi.
Mustaqillik tufayli ko’p ming yillik boy tarixmizni, shu jumladan ulug’ bobomiz Amir
Temurni o’rganish imkoniga ega bo’ldik.Amir Temur1336 yilning 9 aprelida Shahrisabzning
Xo’ja Ilg’or qishlog’ida tavallud topdi. Temurning yoshligi va yigitlik yillari mamlakat
og’ir ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy qiyinchiliklar iskanjasiga tushib qolgan bir davrda kechdi.
Amir Temur ibn Tarag’ay Bahodir hayoti va faoliyatida ikki davr yaqqol ko’zga tashlana
di.
Birinchi davr 1360-1386 yillarini (25-46 yoshlarda) o’z ichiga oladi. Temur bu davrda
Mavorounnahrda mo’g’ul hokimligidan mustaqil kuchli markazlashgan davlat tuzish yo’lida
kurashdi. Mavorounnahrni birlashtirishdan manfaatdor bo’lgan turk va tojik zodagonlari –
oqsuyaklari kabi sotsial kuchlar bilan birgalikda O’rta asr o’zboshimcha feodallariga, markazlashish
va birlashishga zid harakatlari mamlakatni parchalangan holatda saqlashga intiluvchilarga o’zaro
urushlarga undovchilarga qarshi kurash olib bordi.
Amir Temur o’zi bilibmi-bilmasdanmi, lekin bir qator xalqlar va yurtlarni mustamlakachilar
zulmidan ozod bo’lishiga yordam berdi. Masalan, o’sha davrning eng qudratli hukmdorlaridan
hisoblandan Boyadzid Yildirimni (Qaysar) tor-mor keltirib Bolqon yarim oroli va Yevropa
xalqlariga ozodlik bag’ishladi, Oltin O’rta xoni To’xtamishxonni ikki marta tor-mor etib
Rossiyani mo’g’ullar hukmronligidan qutilishini qariyib 300 yilga tezlashtirdi. Temur 25
yoshida Shahrisabz hokimi bo’lishga muyassar bo’ldi. Uning otasi shu yilning oq suyaklardan
bo’lgan Amir Tarag’ay Bahodir vafot etdi. Sohibqironning bunyodkorlik sohasidagi tarixiy
xizmatlaribeqiyos. Temur va uning avlodlari say’i-harakatlari bilan qurilgan madrasalar,
masjidlar, xonakohlar, saroylar, bozorlar, qal’alar, kanallar va boshqa inshootlarning son-sanog’i
yo’q. Bibixonim jome masjidi, Go’ri Amir, Axmad Yassaviy, Zangi Ota maqbaralari, Oqsaroy,
Ko’ksaroy va Shohi Zinda me’moriy mo’jizalari, Bog’i Chinor, Bog’i Baland, Bog’i Dilkusho,
Bog’i Behishtsingari o’nlab go’zal saroy-bog’lar va shu kabi boshqa inshootlar uning bevosita
rahnamonligida bunyod etilgan. Tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning guvohlik berishicha, Amir
Temur «Obodonlikka yaraydigan biror qarich yerning ham zoe bo’lishini ravo ko’rmasdi». Tarix
bu qo’xna dunyoda juda ko’p jahongirlarni ko’rgan. Amir Temurning boshqa sarkardalardan
farqi shundaki, u umr bo’yi bunyodkorlik bilan mashg’ul bo’lgan. Uning «qay bir joydan bir
g’isht olsam, o’rniga o’n g’isht qo’ydirdim, bir daraxt kestirsam, o’rniga o’nta daraxt ektirdim»
degan so’zlari bunyodkorlik, yaratuvchanlik faoliyatining tasdig’idir. «Agar bizning qudratimizni
bilmoqchi bo’lsangiz, qurgan binolarimizga boqing»deganda Amir Temur, avvalo, o’z xalqiga,
kelajak avlodlariga murojaat qilgan desak yanglishmaymiz. “Temur tuzuklari” XIV –XV asrlar
voqealari va hayotini yorituvchi qimmatli manba, Amir Temurning harbiy, siyosiy faoliyatidan
ma’lumot beruvchi asar kim tomonidan qachon so’ralgani noma’lum.
“Temur tuzuklari”da do’stlik, vafodorlik, imon va e’tiqod, kasb –hunar va boshqa insoniy
fazilatlarga rioya qilish to’g’risida fikr yuritiladi, fuqarolarning shariat qonun –qoidalariga
buysunish lozimligi aytib o’tiladi, qozilarning qonunlarga to’la amal qilish, tartibbuzarlarni
ayamay jazolash, sipohlar va askarlarni saqlash va ularga oziq –ovqat, maosh to’lash qoidasi,
vazirlar va ularning vazifalari, amirlar, sipohlar va ularni taqdirlash tartiblari, ularning bir –biriga
muomalasi va turli boshqa masalalar bo’yicha mufassal ma’lumot beriladi. “Temur tuzuklari”
eski o’zbek tilida yozilgan va boshqa tillarga tarjima qilingan “Temur tuzuklari” ikki qismdan
