|
Aholishunoslik haqida ilmiy bilimlar tizimi
Aholining umumiy nazariyasi.
Aholi iqtisodiyoti Demografiya Aholi geografiyasi
(demografik fanlar tizimi) Aholi ekologiyasi
Aholi sotsiologiyasi Aholi genetikasi
Demografiyaga tutash fanlar
–Mehnat va etnografiya, sotsial – sotsial – gerantologiya, mehnat – resurslari, oila
huquqi – psixologiya, gigiena, mehnat iqtisodi.
Aholi geografiyasi aholi soni dinamikasi tarkibi (demografik, sotsial, etnik
va diniy) takror barpo bo‗lishi jarayonlarini o‗rganganda aholishunoslik fanlari
tizimida aks etadi. Qayd etilgan jarayonlarga geografik omillar ta‘sirini – hududiy
jihatlarini tadqiq etganda, aholi maskanlari – shaharlar va qishloqlar shakllanishi
va rivojlanishi qonuniyatlarini o‗rganganda geografik fanlar tizimida ko‗proq
namoyon bo‗ladi. Aholi geografiyasi, hududlar aholisining joylashuvi, aholi
25
maskanlarining shakllanish xususiyatlarini, o‗rganar ekan tabiiy va iqtisodiy
geografiya tadqiqotlaridan foydalanadi.
Demografiya va etnografiya
– aholi geografiyasi bilan chambarchas va har
tomonlama bog‗liq bo‗lgan fanlar hisoblanadi. Chunki bu fanlar ham bevosita
aholi geografiyasi singari aholini o‗rganadi, lekin bular aholini har qaysisi o‗z
nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda tadqiq etadilar. Masalan, demografiya aholi
soni, takror barpo bo‗lish qonuniyatlari va omillarini o‗rgansa, etnografiya –
xalqlarning turmushi va madaniyati, vujudga kelishi va madaniy tarixiy aloqalarini
o‗rganadi. Shunday qilib, aholi geografiyasi va demografiya hamkorlikda hal
yetishi mumkin bo‗lgan muammolarni birgalikda o‗rganadi. Xalqlarning
tarqalishini esa etnogeografiya o‗rganadi. Aholi geografiyasini demografiya bilan
aloqasi alohida ahamiyat kasb etadi. Hududlar aholisini o‗rganishda aholi
geografiyasi demografik jarayonlarga murojaat etadi. Bunday tadqiqotlar
geodemografik tadqiqotlar, deb ataladi
1
.
Demografik siyosat mazmuni va tadbirlarini ishlab chiqish juda ma‘suliyatli
va murakkab jarayondir. Ushbu yumushni bajarishda demografiya o‗rganilayotgan
davlat yoki alohida hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlarini,
demografik holatini mukammal o‗rganishi lozim. Demak aholi geografiyasi va
demografiya o‗rganish ob‘ektlari va predmetlari nuqtai-nazardan, o‗zaro juda
yaqin tutash fanlardir. Ular o‗z tadqiqotlarida bir hil manbalarga asoslanadilar, va
o‗z yo‗nalishlari, maqsadlari bo‗yicha tadqiqot olib boradilar, va hulosa
chiqaradilar. Masalan, demografiya ma‘lum hudud aholisi soni va tadqiqotidagi
ma‘lum vaqtda sodir bo‗lgan o‗zgarishlarni demografik jarayonlarga asosan
izohlaydi, aholi geografiyasi esa uning geografik omillari hamda hududiy
xususiyatlariga e‘tibor qaratadi.
Aholi migratsiyasini ham har ikkala fan mukammal o‗rganadi. Demografik
tadqiqotlarda aholi migratsiyasi demografik jarayonlarga ta‘sir etuvchi omil
sifatida tahlil etilsa, aholi geografiyasi esa migratsiya oqimining yo‗nalishlari,
1
Солиев А., Қаршибоева Л. Иқтисодий географиянинг назарий ва амалий масалалари. - Тошкент – 1999. 49
– бет.
26
hududiy xususiyatlari mehnat resurslari shakllanishda ishlab chiqarishni tashkil
etishdagi o‗rni va ahamiyati kabi jihatlari tadqiq etadi.
Aholi geografiyasi va demografiya fanlarining eng muhim predmetlaridan
biri aholining takror barpo bo‗lishi, tug‗ilish, o‗lim, nikoh, ajralish kabi
demografik jarayonlar asosida avlodlar almashuvini; oila tashkil topishi va
uzluksiz davom yetishini ta‘minlovchi jarayon sifatida taxlil etadi. Shuningdek,
aholi soni dinamikasi va tarkibining shakllanishida ham aholi takror barpo
bo‗lishini, asosiy omil sifatida o‗rganadi. Aholi geografiyasi esa aholi takror barpo
bo‗lishidagi hududiy farqlarni o‗rganadi. Aholi geografiyasi har bir hudud aholisi
soni dinamikasi, yosh-jinsiy oilaviy tarkibi, takror barpo bo‗lishi, mehnat
resurslarining
hududiy
shakllanishini
o‗rganganda bevosita demografik
ko‗rsatkichlarga, demografik tadqiqot natijalariga asoslanadi. Ana shu bois geograf
mutaxassislar asosiy demografik tushunchalar, ko‗rsatkichlar, uslublar haqida
batafsil bilimga ega bo‗lishlari zarur.
Demografiya aholining bir joydan ikkinchi joyga ko‗chishi – migratsiyasini
ham o‗rganadi. Lekin bu jarayonni o‗rganishda, aholi geografiyasidan farqli
ravishda, asosiy e‘tiborini migratsiya jarayonining hududiy xususiyatlarga emas,
balki ushbu jarayon natijasida ro‗y beradigan hududning demografik holatidagi
o‗zgarishlarga qaratadi.
Aholi geografiyasining muhim tarmoqlaridan biri aholi salomatligi va
tibbiyot geografiyasidir. Mazkur tarmoq tadqiqotlarida aholi geografiyasi,
ekologiya, sotsial gigiena, sotsial psixologiya fanlari tadqiqotlariga murojaat etadi.
Ma‘lumki, davlat, shahar va qishloq hududlari, aholisi, aholi maskanlarining o‗z
shakllanishi xususiyatlari va tarixi bordir. Bu borada aholi geografiyasi tarix fani
tadqiqotlaridan foydalanadi.
Aholi geografiyasi o‗z tadqiqotlarida metodik jihatdan geografik, iqtisodiy,
sotsial
yondoshuv
va
metodlardan
foydalanadi.
Jumladan,
bunday
yondoshuvlardan tizim-tarkib, geografik, iqtisodiy, sotsiologik va tarkibiy
yondashuvlardan, statistik, demografik, matematik, kartografik metodlardan keng
foydalanadi.
27
Do'stlaringiz bilan baham: |
