|
mavjud aholi —
ro'yxatga olish vaqtida
ma’lum hududda
bo‘lgan jami aholi, shu
jumladan, vaqtinchalik
yashab turgan
aholi;
doimiy aholi — ma’lum
hududda ro‘yxatga olish
vaqtida doimiy yashovchi
aholi.
vaqtinchalik yashovchilar —
bu mazkur hududda doimiy
yashab qolishni istamagan,
lekin bu yerda ro‘yxatga olish
davrida bo’lgan aholi.
yuridik (q a y d etilgan) aholi.
Unga muayyan hududda shu
mamlakat qonunlariga ko‘ra qayd
etilgan aholi kiradi.
2.3. - Rasm. Aholi ro‘yxati o‘tkazishda aholining toifalari
O‘rta asrlarda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatlarida esa, asosiy e’tibor xo‘jaliklarga
qaratiladi. Xo‘jaliklar haqida maxsus kadastr kitoblarida ma’lumotlar to‘plab
boriladi.
Bu davrda aholi muntazam ro‘yxatga olinmagan. Faqat alohida
sharoitlarda ba’zan yoppasiga tarqalgan epidemiyalardan yoki urushlardan keyin
qancha aholi qolganligini bilish uchun aholi ro‘yxatlari o‘tkazilgan.
XVII asrning o‘rtalaridan boshlab Yevropada milliy davlatlarning paydo
bo‘lishi va ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi bilan aholi haqida
mukammalroq ma’lumotlarga talab ortib boradi va qator aholi ro‘yxatlari
o‘tkaziladi. O‘sha kezlardagi aholi ro‘yxati o‘tkazish tarixini, uning ma’zmun va
mohiyatiga bog‘liq holda uch davrga ajratish mumkin.
Birinchi davr XVII asrning oxiri, XIX asrning boshilarini o‘z ichiga oladi va
ushbu davrda aholi ro‘yxati o‘tkazishni tashkil etish hamda dasturini tuzishga asos
solinadi. Dasturda aholi ro‘yxati qonun qoidalari ishlab chiqilgan unga ko‘ra aholi
ro‘yxati yangi tug‘ilgan chaqaloqdan boshlab eng keksa guruhgacha qamrab
olinishi lozim bo‘lgan. Mazkur dastur asosida aholi ro‘yxati 1790 yildi AQSHda,
40
1801 yili Fransiya, Daniya, Norvegiya hamda Angliyada o‘tkaziladi. Aholi
ro‘yxatlari ham oddiy dasturga asoslangan bo‘lib, ularni o‘tkazish juda uzoq
cho‘ziladi. Masalan, birinchi Amerika aholi ro‘yxati 18 oyga cho‘zilagan. Bu
davrda aholi soni va tarkibida qator o‘zgarishlar bo‘lishi tabiiy albatta. Ikkinchi
davr XIX asrning yarmi va XX asrning birinchi yarmini o‘z ichiga oladi. Bu
davrda statistika fan sifatida taraqqiy etadi, qator davlatlarda statistika tashkilotlari
tuziladi. Aholini ro‘yxatga olish dasturlari ilmiy asosda ishlab chiqiladi.
Mukammal aholi ro‘yxati maxsus dastur asosida bir kunda o‘tkazilib va
barcha (erkak va ayol) aholini qamrab olishi kerak. Ana shunday aholi ro‘yxatlari
ikkinchi davrda Yevropa va Amerikaning barcha davlatlarida, Osiyo va Afrikaning
ba’zi davlatlarida o‘tkaziladi. 1870-1879 yillarda dunyoda 48 ta, 1890 yillarda esa
57 ta davlatida shu tartibda aholi ro‘yxati o‘tkazildi. XIX asr oxirida dunyo
aholisining 21 foizi ro‘yxatga olingan bo‘lsa, XX asr boshlarida bu ko‘rsatkich-54
foizni tashkil etdi
1
.
Uchinchi davr XX asrning o‘rtalaridan boshlanib, hozirgacha bo‘lgan davrni
o‘z ichiga oladi. Unda aholini ro‘yxatga olish dasturi yana mukammalashadi,
geografiyasi kengaydi. Osiyo va Afrikada mustaqillikka yerishgan qator
davlatlarda aholi ro‘yxatlari o‘tkazildi. 1970 yillarda Arabiston yarim orolidagi
davlatlarda va Afg‘onistonda dastlabki aholi ro‘yxatlari o‘tkazildi. 1965-1974
yillarda esa dunyodagi 179 davlatda aholi ro‘yxatga olindi. XX asrda aholi
ro‘yxatini ilmiy manba sifatida, tahlil etish takomillashdi
2
.
Hozirgi paytda dunyoda deyarli barcha davlatlarda aholini ilmiy asoslangan
dasturlar asosida, juda keng mavzularni qamrab olgan holda, har 5-10 yilda
ro‘yxatga olish yo‘lga qo‘yilgan. Aholi ro‘yxatida, aholi haqida asosan demografik
(jinsi, tug‘ilgan yili yoki yoshi, oilaviy holati, nikohga kirgan yoshi farzandlari
soni), iqtisodiy (bandligi, iqtisodiy faoliyati, xo‘jaligi, daromadi), ma’lumotlilik,
diniy mansubligi) va boshqa ma’lumotlar to‘planadi. Olingan ma’lumotlar texnik
vositalar yordamida, har bir yo‘nalishlar bo‘yicha alohida o‘rganilib, statistik
1
Бўриева М.Р. Демография асослари. – Тошкент., 2001, 18 бет.
2
Газулов А.И. Переписи население СССР и капиталистических стран. - М., 1936., Боярский А.Я. Перепеси
населения в капиталистических странах. - М., 1938., Урланис Б.И. История американских цензов 1970 г. -
М., 1976; Всесоюзная перепись населения 1979 г., - М., ва бошқалар.
41
yilnomalarda chop etiladi. Ana shunday aholi ro‘yxatlari O‘zbekiston hududida
ham 1897, 1926, 1939, 1959, 1979 va 1989 yillarda o‘tkazilgan. Bu aholi
ro‘yxatlari yordamida o‘lkaning ijtimoiy-iqtisodiy va demografik holatiga oid
qimmatli ma’lumotlar to‘plangan.
Aholi ro‘yxatlari aholining faqat miqdoriy ko‘rsatkichlarini emas, balki
uning sifatiy ko‘rsatkichlarini, yuqorida qayd etilganidek, ma’lumoti oilaviy va
ijtimoiy holati, iqtisodiy imkoniyatlarini ham qamrab oladi. Ana shu nuqtai
nazardan aholi ro‘yxati va ana shu ro‘yxat o‘tkazilgan davrning aholi soni va
tarkibini, joylashuvi, migratsiyasini, ijtimoiy-iqtisodiy va demografik holati,
turmush tarzini aniq ifodalovchi tarixiy manbadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
