Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

 
2.3. Aholi ro‘yxati: talablar, vazifalar, tamoyillar 
 
Aholi ro‘yxat-ma’lum davrda, ma’lum davlat yoki hududning har bir aholisi 
bo‘yicha ijtimoiy-iqtisodiy va demografik ma’lumotlar to‘plashdir
1
. Aholi ro‘yxati 
o‘tkazish  jarayonida  dunyo  va  uning  alohida  hududlari  aholisi  soni  va  tarkibi 
                                                 
1
 Демографический и энциклопедический словарь. – М., 1985. С. 314. 

---

 
38 
bo‘yicha  ilmiy  asoslangan  holda  aniq  ma’lumotlar  olinadi.  Aholi  ro‘yxati  va 
aholini  doimiy  hisobga  olish,  har  birini  to‘ldirib  aholi  haqida  to‘la  ma’lumot 
olishga  imkon  beradi,  lekin  ularni  farq  etuvchi  tomonlari  ham  mavjuddir.  Aholi 
ro‘yxati  ma’lum  muddatlarda  (5,  10,  15  yillarda,  aksariyat  holatlar-10  yilda) 
maxsus  tashkilotlar,  mutaxassislar  tomonidan  va  bir  vaqtda  o‘tkaziladi.  Aholini 
doimiy  hisobga  olishda  esa  qonun  bo‘yicha  belgilangan  muddatda  aholining  o‘zi 
tegishli tashkilotlarga kelib, demografik jarayonlarni qayd ettiradilar.  
Aholi  soni  va  tarkibidagi  o‘zgarishlarni  muntazam  aniqlab  borishda  aholi 
ro‘yxati ma’lumotlari asosdir. Ma’lum yilda aholi ro‘yxati o‘tkazilib aholi soni va 
tarkibi haqida aniq ma’lumot olinadi. Undan keyingi yildagi aholi soni va tarkibini 
aniqlash  uchun  shu  yilda  tug‘ilganlar  va  ko‘chib  kelganlar  sonini  ro‘yxatda 
aniqlangan  aholi  soniga  qo‘shib,  vafot  etganlar  va  ko‘chib  ketganlar  sonini  esa 
ayirib tashlanadi. Ana shunday uslub bilan navbatdagi aholi ro‘yxati o‘tkazilgunga 
qadar har yil uchun aholi soni va tarkibi haqida ma’lumotlar aniqlanadi.  
Jamiyat  taraqqiyoti  davomida  aholini  ro‘yxatga  olish  juda  qadimdan 
boshlangan. Chunonchi, miloddan avvalgi yillarda Misr, Mesopotamiya, Hindiston 
va Xitoyda aholi ro‘yxatlari o‘tkazilganligi haqida ma’lumotlar bor
1
. Shuningdek, 
miloddan  avvalgi  to‘rtinchi  asrda  Yunoniston  va  Rimda  ham  aholi  ro‘yxatlari 
o‘tkazilganligi ma’lum. Qadimgi Rimda dastlabki aholi ro‘yxati impyerator Syervi 
Tull  davrida  o‘tkazilgan.  Eramizdan  oldingi  435  yildan  boshlab  esa,  Rimda  aholi 
muntazam  ro‘yxatga  olib  borilgan  va  bu  ro‘yxatlar  “senzi”,  deb  nomlangan. 
O‘tkazilgan ro‘yxatlarda har bir Rim fuqarosi senzor (ro‘yxatga oluvchiga) o‘zi va 
oila a’zolarining yoshi hamda mol-mulki haqida ma’lumotlar bergan. 
Miloddan avvalgi 510 yildan boshlab Rimda har besh yilda aholi ro‘yxatga 
olingan.  Binobarin,  Yaponiya,  Bobilda  ham  juda  qadimdan  aholi  ro‘yxatlar 
o‘tkazilgan bo‘lib, undan  maqsad,  aholidan soliq  yig‘ish, boj olish hamda  harbiy 
maqsad uchun aholi sonini, asosan, erkaklar sonini bilish bo‘lgan. Shuning uchun 
ham  aholi  ro‘yxatida  faqat  erkaklar  ishtirok  etganlar,  chunki,  o‘sha  paytlarda 
                                                 
1
Yuqorida qayd etilgan manba. 

---

 
39 
jamiyatda  ham,  oilada  ham  erkaklarning  iqtisodiy  o‘rni  yuqori  bo‘lgan.  Soliq 
to‘lashda faqat erkaklar, ya’ni oila boshliqlari ishtirok etganlar.  
Aholini ro‘yxatga olish jarayonida to ‘rtta
aholi
toifasi ajratiladi