SELEKTSIYANING BOSHQA FANLAR BILAN BOG`LIQLIGI Selektsiya yangi navlar yaratar ekan, birinchi navbatdanavshunoslik fani bilan chambarchars bog`langan holda isholib boradi (1-chizma).
Yangi navlar yaratishda birlamchi materialning biologikxususiyatlarini, eng muhim xo`jalik belgilarini o`rganishimiz va bilishimiz, ularni mavjud navlar belgilari bilantaqqoslashimiz, yaratilgan yangi navlarni har xil iqlim sharoitlardasinab ko`rishimiz kerak. Shuning uchun yangi navlarto`g`risida to`la ma’lumotga ega bo`lmasdan, ularning afzalliklari va kamchilik tomonlarini bilmasdan turib ularniishlab chiqarishga tadbiq etish mumkin emas.Selektsiya fanining nazariy asosi genetika hisoblanadi.
Mevali ekinlar selektsiyasining qo`lga kiritadigan yutuqlariselekiiyasi jarayonining genetika qonuniyatlariga nechog`likasoslanganiga bog`liq bo`ladi.Mevali daraxtlar selektsiyasini bir yillik o`simliklarselektsiyasidan ajratib turadigan xususiyatlar duragaynihollarning hosilga kirish muddatining uzoq davom etishidir. Natijada tanlash uchun kerak bo`lgan birlamchi material duragaylarga kech baho beriladi.
Meva va rezavor mevali ekinlar selektsiyasi bo`yicha olibborilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari selektsiya jarayoninijadallashtirishga, har tomonlama foydali xo`jalik belgilariga ega bo`lgan yangi navlarni juda qisqa muddat ichida yaratishga qaratilgan bo`lishi kerak.
Mevali daraxtlar xususiy genetikasining kamo`rganilganligi meva o`simliklari selektsiyasiga salbiyta’sir ko`rsatmoqda.
Selektsiya jarayonini takomillashtirishda duragaylashuchun birlamchi material (avlodini tahlil qilmasdan) vaduragay nihollarni oldindan tanlash usullarini ishlab chiqish, navlarning umumiy va xususiy kombinatsion xususiyatlarini, muhim xo`jalik belgilarining nasldan-naslgao`tish qonuniyatlarini yaxshi bilish katta ahamiyatga ega.
Selektsiya boshqa fanlar bilan ham uzviy bog`langan. Yanginav yaratish jarayonining ilk bosqichida duragaylash uchunjuftliklar tanlashda o`simliklar sistematikasiningahamiyati katta. Foydalanilayotgan o`simlik namunalariningqaysi tur, avlodga mansub ekanligini, ularning genetik kelibchiqishini yaxshi bilishimiz kerak.
Meva daraxtlarining yovvoyi ajdodlari foydali, judamuhim xo`jalik belgilarga ega bo`lgani uchun ulardan samaralifoydalanish ham sistematikadan yaxshi xabardor bo`lishnitaqozo etadi.
Usimliklarning biologik xususiyatlari, foydalixo`jalik belgilari ma’lum bir ekologik sharoitda shakllanadi, shu sharoitlarga moslashgan bo`ladi. Agar o`simliklarning kserofit belgilari aksari issiq, quruq mintaqalarda rivojlansa, mezofit belgilarga ega bo`lgano`simliklar namlik yuqori sharoitlarda ko`proq rivojlanadi.
Shuning uchun tashqi sharoitning o`simlik organizmigako`rsatadigan ta’sirini, o`simlik bilan tashki muhitningo`zaro munosabatlarini selektsioner olim yaxshi bilishi zarur.
Yangi nav yaratishda birlamchi materialning geografikkelib chiqishini e’tiborga olish muhim ahamiyatga ega. Ko`rsatkichlar bo`yicha guruhlarga bo`lish, tartibga solish selektsiyajarayoni samaradorligini oshiradi.
Selektsioner genetik usullardan foydalanish yo`llarinibilish bilan bir qatorda o`simlikning hosildorligi, tezhosilga kirishi, noqulay sharoitlarga chidamliligi va boshqabelgi xususiyatlarini aniqlovchi omillarning fiziologikmohiyatini o`rganib, tushunib olgan va shu bilimlardan foydalana oladigan bo`lishi kerak. O`simliklarning o`sishi varivojlanishi, muhim biologik xususiyatlari va morfologikbelgilari tashqi va ichki omillarning juda murakkab o`zaromunosabatlari bilan belgilanadi. Ularning bir-biri bilanbog`liqligi va ta’sirini bilmasdan turib selektsiya ishinima’lum yo`nalishda olib borish juda qiyin.
Fiziologik va biokimyoviy izlanishlar navlar orasidagi hosildorligi orasidagi farqini tushuntirib berishdakatga rolь o`ynaydi. Shuning uchun o`simliklarning mahsuldorligini aniqlovchi morfologik belgilarni uzviyravishda, ularning fiziologiyasi bilan birgalikda o`rganish kerak. Usimlik belgilarini fiziologik tahlil qilishga N.I.Vavilov ham e’tibor bergan. Chunki u selektsiya ishlariniham genetik, fiziologik asosda olib borish zarurligiii vabu narsa jadal ishlab-chiqarish talablariga javob beradigan navlar yaratishning eng muhim sharti ekanligini yaxshi bilgan.Selektsiyaning muhim muammolarini yechishda o`simliklarfiziologiyasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat. Morfologik, fiziologik, biokimyoviy belgilarning bir-biriga uzviy bog`liqligi asosida ma’lum ekologik sharoitdayuqori hosil beruvchi o`simliklar nav modelini yaratish.Bu ma’lum bir maqsadga qaratilgan birlamchi material va selektsiya usullarini tanlashga yordam beradi;birlamchi materialning morfologik va fiziologik belgilari tashqi muhit ta’siriga javoban qanday o`zgaribborishini o`rganish, mahsuldorlik va noqulay sharoitlargachidamlikni chegaralaydigan belgilarni aniqlash, usimlik namunalariga ontogenezining boshlang`ichbosqichlarida baho berish va tanlashni tezlashtirishusullari ishlab chiqish. Mevachilikda shunday usullarniqo`llanishi selektsiya jarayonini ancha qisqartiradi;tashqi sharoit ta’sirida muhim xo`jalik belgilariningmodif ikatsion o`zgarishini o`rganish. Bu fenotipik belgilarning o`zgarish doirasiini, irsiy o`zgarishlarningmodifikatsion o`zgarishlardan farqini aniqlashga yordamberadi.
Mevaning biokimyoviy tarkibi ham nav qiymatinianiqlaydigan belgilardan biri hisoblanadi. Vitaminlar,mineral tuzlar, organik kislotalar va odam organizmigazarur bo`lgan boshqa biokimyoviy birikmalarga boy bo`lgannavlar yaratish biokimyo mutaxassislari bilan birgalikda isholib borishni talab etadi.
Kasallik va zararkunandalarga chidamli navlar yaratishdaesa fitopatalogiya va entomologiya fani yutuqlaridan to`lafoydalaniladi.
Yaratilgan yangi istiqbolli navlarning biologik xususiyatlarini o`rganish, nav o`stirish texnologiyasini ishlabchiqish va, umuman, navlarga har tomonlama baho berish masalalarini navlarni ko`paytirmasdan hal qilish mumkin emas.Shuning uchun meva o`simliklari selektsiyasi bekamu-ko`st uskunalangan meva ko`chatzorlari bo`lishini talab qiladi.Shu bilan bir qatorda nav yuqori darajada mexanizatsiyalashgan bog`larga mo`ljallangan, iqtisodiy tomondan samarador, zamonaviy parvarish texnologiyasiga muvofiq bo`lishilozim. Shunday qilib, mevali o`simliklar selektsiyasi bog`mexanizatsiyasidan, iqtisodiyotidan ajralmagan holda isholib boradi.Yangi nav yaratishda genetika va boshqa fan yutuqlaridanto`la foydalanish mevali o`simliklar selektsiyasi jarayoninitezlashtirishga, samaradorligini oshirishga va uzluksiz nazoratostida olib borishga sharoit yaratadi.
