Anor kasalliklari va ularga qarshi kurash faning maqsad va vazifalari

Agrotexnikasi. Anor ko‘chati eqilganidan keyin birinchi yildan boshlab 30–40 sm balandlikda 4–5 ta asosiy shox qoldirib past bo‘yli daraxt ko‘rinishida yoki 3–4 asosiy shox qoldirib butasimon shakl beriladi. Har yili qurigan, nimjon rivojlangan, eskirgan o‘zak novdalar kesib turiladi. Vegetatsiya davrida 6–10 marta sugoriladi, qator oralari yumshatiladi, begona o‘tlardan tozalanadi, oziqlantiriladi.

Zararkunandalari – mevaxo‘rlar, bitlar, kanalar;

Kasalligi – novdalar qorasoni.

O‘zbekiston Genomika va bioinformatika markazi ilmiy jamoasi o‘simliklarning sovuqqa chidamliligini oshirish maqsadida olib borgan izlanishlari samarasida “Eskimos” genlarni topdi. Bu haqda O‘zA xabar bergan.

"Ushbu genlar model o‘simlikda sinalganda, ularda sovuqqa, sho‘rxoklikka va qurg‘oqchilikka chidamlilik belgisi paydo bo‘ldi. Hozir anorda klonlanib, sovuqqa chidamli o‘simlik olish boshlandi.

Maqsad qisqa muddatlarda anorning sovuqqa chidamli navlarini yaratishdan iborat. Ana shunda qish faslida ularning tanasini ko‘mmasdan ham mo‘l hosil olinadi".

Mazkur yangilik butun dunyoda katta qiziqish uyg‘otmoqda. Dunyo olimlarini hayratlantirgan bu usulning afzalligi belgilangan genlar faolligini to‘xtatishdan iborat. Bunda qishloq xo‘jaligi ekinlarining biologik ko‘rsatkichlari – hosildorlik, ertapisharlik, zararkunanda va hasharotlarga chidamlilikning namoyon bo‘lishida ishtirok etuvchi gen aniqlangandan so‘ng kerak bo‘lgan gen faoliyatini kuchaytirish yoki aksincha to‘xtatish mumkin.

Masalan, o‘simlikning pishib yetilish jarayonini sekinlashtiruvchi genlar faoliyatini susaytirib yoki to‘xtatib, ertapisharlikka erishish yoki, aksincha, ular faolligini kuchaytirib, pishib-yetilishni kechiktirish mumkin. Asosiysi, bunda hech qanday begona gen ishlatilmay, ichki genlar asosida o‘simlikning biologik potensiali ko‘tariladi.

Shuning uchun bunday texnologiya asosida olingan navlar va mahsulotlar biologik va ekologik jihatdan batamom xavfsizdir.

«Genlarni o‘chirib qo‘yish» amaliyotini boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlari, jumladan, anor yetishtirishda ham qo‘llash borasidagi tadqiqotlar davom ettirilmoqda.

Genomika va bioinformatika markazida ayni paytda qishloq xo‘jaligi ekinlarining hasharotlarga, sho‘rlanishga chidamliligini belgilovchi boshqa genlarni aniqlash va ular asosida yangi biotexnologik navlar yaratish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar davom etmoqda.

Begona gen ishlatilmay, ichki genlar asosida biologik potensiali oshirilgan o‘simlik qancha muddatgacha ijobiy xususiyatlarini saqlashi ko‘pchilik uchun qiziqarli, albatta. Unda gen-nokaut texnologiyasining qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda, turli onkologik, nerv tizimi, buyrak va ko‘z kasalliklari hamda qon orqali yuquvchi kasalliklarni davolashdagi imkoniyatlari keng ochib berildi.

Anorning ko’proq ekiladigan navlari

Kolleksiyalarda anorning 69 navi hisobga olingan. Lekin O‘zbekistonda ixtisoslashgan xo‘jaliklarda asosan achchiq dona va qozoqi anor ko‘p ekiladi, qayim anor, qizil anor, oq dona, ulfi va boshqa navlari ham keng tar-qalgan.

Achchiqdona. Jaydari nav. Mevasi 400–600 g. Mazasi nordon, sharbati qizil, tarkibida 15–16% qand bor. Po‘sti qalin, 5 oygacha yaxshi saqlanadi. Tupi 30–35 kg hosil beradi. Farg‘ona vodiysida keng tarqalgan.

Qayim anor Jaydari nav. Mevasi yirik (500–700 g). Nordon-xushxo‘r, sharbati qizg‘ish. Tarkibida 19–20% qand bor. Po‘stining qalinligi o‘rtacha, martgacha saqlanadi. Tupi 35–40 kg hosil beradi. O‘zbekistonning hamma viloyatlarida bor.

Qizil anor. Bu ham jaydari nav. Sharbati tarkibida qand 15–16%, po‘sti yupqa, uzoq saqlashga chidamsiz.

Qozoqi anor. Xalq seleksiyasi yo‘li bilan yetishtirilgan. Mevasi 250–300 g, ayrimlari 600–700 g. Mazasi nordon-shirin, sharbati qizil. Tarkibida 18–19% qand bor. Po‘sti qalin, 6 oygacha saqlanadi. Tupi 50–60 kg hosil beradi. Toshkent, Andijon, Surxondaryo viloyatlarida keng tarqalgan.

Oq dona (shirin anor) anor. Jaydari nav. Mevasi 250–350 g, ayrimlari 500–600 g. Mazasi shirin. Sharbati pushti, tarkibida 19–21% qand bor. Po‘sti yupqa yoki o‘rtacha qalinlikda, qizg‘ish-pushti, ba’zisi oq, 2–3 oy saqlanadi. Tupi 25–30 kg hosil beradi. O‘zbekistonning ko‘pchilik viloyatlarida o‘stiriladi.

O’zbekistonning iqlim sharoitlari subtropik iqlimga moslashgan ekinlarni o’stirishga mos, qulay keladi. SHular qatoriga anor va anjir ham kiradi. Bu daraxtsimon - butalar azal zamonlardan beri ekilib, O’rta Osiyo mamlakatlari, jumladan O’zbekistonliklar uchun bog’dorchilikning bir tarmog’i bo’lib qolgan.

Madaniy o’simliklar orasida mevali bog’ daraxtlari turli zararkunadalar bilan eng ko’p shikastlanadi. Bunga asosiy sabab, uzoq vegetatsiya hamda daraxt tanasining nisbatan yirikligidir. Bu yerda oziqlanish jihatidan turli guruh bo’g’imoyoqli jonivorlarning namunalarini uchratish mumkin: barg, novda. Meva va ildiz zararkunandalari. Umuman, O’zbekiston sharoitida mevali daraxtlarda 300 dan ortiq bo’g’imoyoqli jonivorlar oziqlanadi. Xududimizning iklim sharoiti keskin kontinental xisoblanib, yozning jazirama issigi kishning nisbatan sovuk kunlari bilan almashinishi sababli, ayrim tropik iklimga moslashgan turlar yashay olmaydi. Ikkinchilari esa uz rivojlanishida albatta kishki nokulay sharoitni boshdan kechirish uchun moslashib, diapauza davrini utaydi. Urugli va danakli mevali daraxtlarga zarar keltiruvchi asosiy zararkunandalarni oziklanish turiga karab suruvchi va kemiruvchi guruxlarga axratish mumkin.

Anor (Punica granatum L.) uncha baland o’smaydigan butasimon o’simlik bo’lib, asosan mevalari uchun ekib o’stiriladi. O’zbekistonda 40 dan ortiq navlari mavjud bo’lib sovuqga chidamsiz bo’lganligi uchun asosan qishda ko’mib ekib o’stiriladi. Bog’larni yoshi hamda navlarga qarab, har gektar bog’dan 15-35 ts hosil olish mumkin. Mevalari, tarkibida juda ko’p biokimyoviy moddalar mavjudligi tufayli, oddiy iste’mol uchun va tibbiyotda keng ishlatiladi. O’zbekistonda anor ekini keng tarqalgan: uni janubiy xududlardan (Surxondaryo) tashqari, nisbatan shimoliy bo’lgan Xorazm va Qoraqalpog’istonda ham ekishadi. Ammo eng sifatli meva Surxondaryoning Dashnabodida hamda Farg’ona vodiysining Quva tuman hududlarida yetishtiriladi.

Anor ko’chatlarini fermer xo’jaliklari, aholining tomorqa va dala hovlilari sharoitida oson yetishtirish mumkin. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarish sharoitida anor ko’chatlari asosan qalamchalardan ekib yetishtirish bilan tayyorlanadi. Qalamchalardan yetishtirilgan anor ko’chatlari qaysi anor tupidan olingan bo’lsa, o’sha nav hosildorligi va meva sifati ko’rsatkichlari xususiyatlari o’zida to’liq saqlanib qoladi. SHuning uchun ham ko’chat yetishtirish uchun qalamchalar tanlangan navning hosildorligi, mevasining tashqi va ichki tovar sifatiga ya’ni ta’mi, donalarining yirikligi, tashqi tovar ko’rinishi, sharbat miqdoriga ko’ra afzal deb tanlangan navlar tupidan olinadi.

Qalamchalar kuzda anor barglari to’kilib bo’lgandan keyin, ya’ni ko’mish oldidan har tomonlama sog’lom tanlangan anor tupining hosilli novdalaridan kesib tayyorlanadi. Kesib olingan novdalar yon ingichka shoxchalardan tozalanib, uchi taxminan 6-8 mm dan kam bo’lmagan qismidan kesib tashlanadi. Ko’p sonda ko’chatlar yetishtirishda olingan qalamchalar 50-100 tadan qilib uch joyidan bog’lanib, bog’lamga navi, qalamcha olingan joy, tayyorlangan sanasi yozilgan yorliq bog’lab qo’yiladi.

Qalamchalar bog’lamini qishda saqlash uchun yer osti sizot suvi 2 metrdan past bo’lgan yerga chuqurligi 0,75-1,0 metr va bog’lamning uzunligiga qarab kengligi 1,0-1,5 metr bo’lgan xandaklarga ko’miladi. Tayyorlangan novdalar bog’lami ikki-uch qavat taxlanib, qavatlar orasiga 3-4 sm qalinlikda nam tuproq solinadi. Eng yuqori qavatdagi qalamchalar yer sathi bilan baravar bo’lishi lozim.

Qalamchalar ekiladigan maydon tekis, sug’orish uchun qulay, quyosh nuri yaxshi tushuvchi, quruq va sovuq shamollardan himoyalangan bo’lishi kerak. Bahor va yoz paytlarida sug’orish suvi bilan yetarli ta’minlangan bo’lishi alohida ahamiyatga ega. Qalamchalar ekiladigan maydonnning tuprog’i yengil yoki o’rtacha zichlashgan unumdor, sho’rlanmagan yoki kam sho’rlangan bo’lishi kerak.

Qalamchalardan ko’paytiriladigan daraxt va butalar orasida anor va anjir qalamchalarini ekishda vaqt mezoniga alohida e’tibor qaratish kerak bo’ladi. CHunki bular erta bahorgi o’zgaruvchan havo haroratiga juda sezgir va ta’sirchan bo’lib tuproqning 12-15 sm qatlamidagi harorat 10-12 ^oS bo’lishi optimal hisoblanadi.

Bunday sharoit Farg’ona viloyatida 5-10 aprel kunlari oralig’iga to’g’ri keladi. Qalamchalarni ekish ishlari bundan kechiktirilganda havo harorati ko’tarilishining keskinlashuvi sababli ildiz otish jarayoni buzilib, qalamchalar tutish foizi kamayib ketadi. Kechikib ekilgan qalamchalardan olingan ko’chatlar ham sifat jihatdan talabga to’la javob bermaydi.

Anor qalamchalari ekish oldidan avvalgi ko’mib qo’yilgan joyidan bir kunlik ekish uchun yetarli sonda kovlab olinib, shikastlangan va chirigan novdalar ajratib olib tashlanadi, yaroqli sog’lom novdalar 20-25 sm uzunlikda o’tkir boltacha yoki bog’ qaychisi bilan kesiladi. Tayyorlanayotgan qalamchalarning yuqorigi uchi oxirgi kurtakdan 0,7-1,0 sm, yuqoridan pastki uchi esa kurtak yoki kesib olingan shoxcha o’rnidan biroz pastdan har ikkalasida ham qiya yo’nalishda kesiladi.

Qalamcha har ikkala uchining ham qiya xolatda o’tkir asbobda kam kuch bilan oson kesilganligi tufayli ezilib shikastlanish ro’y bermaydi, natijada sog’lom qalamchaning ildiz nishlari oson va tez shakllanadi. Ezilib shikastlanmagan qalamchaning yer yuzasidagi uchida qurish holati sodir bo’lmay yashovchanligi yanada faollashadi.

Qalamchalarni tayyorlash va ekish jarayonida ayniqsa quyoshli kunda ochiq havoda qolishiga yo’l qo’ymaslik kerak. CHunki kesib tayyorlangan qalamchalar tanasidagi zahira namlikni yo’qotmasligi ularning ko’karishida eng katta ahamiyatga ega. Buning uchun qalamchalar ekilguncha ekish maydonida ko’milgan holda yoki ho’llangan mato ostida tutib turilishi maqsadga muvofiq bo’ladi.

Hamma o’simliklar kabi, anor butalari ham turli bo’g’imoyoqli hayvonlar tomonidan shikastlanadi. Bu bog’lanish tarixiy evolyutsion qonuniyatlarga bo’ysunib, vujudga kelgan. Misol uchun, o’tgan asrda bu masala bilan shug’ullangan olimlar anorni zararkunandalari sifatida hozirda o’z ahamiyatini yo’qotgan hasharot va o’rgimchakkanalarni ko’rsatib o’tganlar.

O’zbekistonda V.V.YAxontov, Kirg’izistonda L.S.Krivosheyeva, Kavkazda B.S.Rozanov, Ozarbaydjonda A.Samedov, Turkmanistonda T.A.Krasilnikova-larning ko’rsatishicha, anorda 30 dan ortiq hasharot va o’rgimchakkana uchraydi. Bularning ichida qalqondorlardan boshlab, shira, komstok qurti, o’rgimchakkana va boshqalar mavjud. Ammo anor mevaxo’ri ikkilamchi bir hasharot sifatida ko’rsatilgan. SHuningdek anorni ayrim zararkunandalariga ko’proq ahamiyat berilgan maqolalar ham ko’p. Masalan anor shirasiga alohida ahamiyat berilgan; Korchagin, Vanek va b..

Anorga zarar yetkazadigan bargo’rovchi hasharotlar to’g’risida D.A. Kole-sova, T.Ryabchinskaya [67], B.Mamirzaev va b. [82] ta’kidlab o’tganlar.

YUqoridagi ma’lumotlardan anor zararkunandalari hududlar bo’yicha tarqalishi va qisman zarari qay darajada ekanligi ma’lum. Har bir keltirilgan ishda zararkunandalarga qarshi kurash usul va vositalari ta’kidlab o’tilgan bo’lsa ham ular birinchidan to’liq emas, ikkinchidan vaqt o’tishi bilan o’z ahamiyatini yo’qotib borgan. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda asosiy bo’lib qolgan anor mevaxo’ri to’g’risida esa juda oz dalillar keltirilgan.

CHunki, keyingi biz tomonimizdan o’tkazilgan tadqiqotlar natijalari bundan dalolat beradi. Eng oxirgi chop etilgan manbalardan birida anorga ko’plab qalqondorlar va hatto soxta qalqondorlar hamda o’rgimchakkana zarar yetkazadi deyilgan. Vaholangki, Farg’ona vodiysi viloyatlari sharoitlarida bu zararkunan-dalar anorda kamdan kam uchraydi. SHunday ekan, anor zararkunandalarining ro’yxatini qayta ko’rib chiqib, ularning orasidagi asosiylarining biologik hususiyatlarini chuqurroq o’rganib samarali himoya qilish uchun zamin yaratish, ushbu ishning maqsad va vazifalariga kiradi.

Yuqorida qayd etilgan ishlarning barchasida har bir zararkunanda haqida qisqacha axborot berilib, unga qarshi o’sha paytlarda mavjud bo’lgan vositalar yordamida umumiy kurash tizimi ko’rsatib berilgan. Vaqt o’tishi hamda kurash usullari va vositalarga nisbatan o’zgargan dunyoqarash oqibatida, bu tavsiyalar amalda o’z kuchini yo’qotgan. Bundan tashqari, iqlim o’zgarishi oqibatida har bir zararkunandaning biologik rivojlanish xususiyatlariga ham o’zgarish kirib, ahamiyatsiz bo’lib qolgan birini o’rniga ikkinchisini xo’jalik ahamiyati oshib borgan. Bu jarayonni o’rganish ham bizning vazifalarimizdan o’rin oldi.

Anor - issiqsevar o’simlik, foydali harorat summasi 5000⁰ S ga yetganda undan a’lo sifatli meva olinadi. Janubiy hududlarda anor dengiz sathidan 1200 m balandlikda, qariyb 700 kun yog’ingarchilik tushadigan lalmikor yerlarda yetishtiriladi. Anorzor bog’lar bir yillik ko’chatlardan barpo etiladi. Anorzor bog’ barpo etish uchun yer boshqa meva daraxtlar uchun tayyorlangandek, odatdagi usulda tayyorlanadi. Anor sovuq shamollardan himoyalangan va quyosh qizdirib turadigan unumdor qumoq bo’z yerlarda yaxshi o’sadi.

Anorning ko’p navlari o’tqazilgandan keyin 3-4 yilda hosilga kiradi va 6-7 yildan boshlab to’liq hosil bera boshlaydi. 50 yil va undan ortiq hosil berishi mumkin. Tupidan o’rtacha 25-30 kg gacha hosil olinadi. Anorning o’suv davri 180-225 kun. U yorug’sevar va namsevar o’simlik, lekin nam me’yoridan ortiq bo’lsa, juda o’sib ketadi va kam hosil beradi. Anor sovuqqa chidamsiz o’simlik, shuning uchun ko’pchilik maydonlarda, u tuproqqa ko’mib o’stiriladi.

Yorug’likni yaxshi ko’radi, quyoshli joyni xushlaydi. YOrug’lik yetarli bo’lmagan yerlarda gullamaydi.

Vatani O’rta Osiyo, Ozarbayjon, eron va Afg’oniston; yovvoyi turlari O’rta dengiz atrofi, O’rta Osiyoning janubida, Qrim, Kavkaz, eron, Afg’oniston, old Osiyo va Dog’istonda uchraydi. O’zbekistonda Quva, Namangan, Denov va Kitob (Varganza) tumanlari a’lo sifatli anorlari bilan mashhur.

Mevasi yirik, dumaloq, qizg’ish (qizil po’st) yoki oqish (oq po’st) bo’lib, og’irligi 250–1000 g keladi. Mevasi 6–12 uya (xona)li, doni och pushti yoki to’q qizil. Ta’mi shirin, chuchuk-nordon va nordon, sersharbat (40–60%), tarkibida 14–21% qand, 0,3–9% limon kislota, tanin, vitamin V,S bor. Po’sti 29–50%, doni 10–20%ni tashkil etadi. Mevasi, po’sti, ildiz po’stlog’ida 28% gacha oshlovchi moddalar bor. Anordan qandolat va tibbiyotda keng foydalaniladi. Gulbargi va meva po’stidan bo’yoq, donidan sharbat tayyorlanadi. YOvvoyisidan limon kislota olinadi. Anor asosan qalamchadan ko’paytiriladi. Kollektsiyalarda anorning 69 xil navi hisobga olingan.