Annotatsiya: Ushbu maqolada Ekologik monitoring,inson omilining atrof-muhitga ta'siri,atrof-muhitda yuz berayotgan o'zgarishlarni baholash haqida ma‘lumotlar berilgan

Ekologik monitoring.
Toymbayeva Dilnoza Abdijabbor qizi Guliston davlat universiteti Ekologik monitoring [phone]
Annotatsiya:Ushbu maqolada Ekologik monitoring,inson omilining atrof-muhitga ta'siri,atrof-muhitda yuz berayotgan o'zgarishlarni baholash haqida ma‘lumotlar berilgan.
Kalit so'zlar:Ekologik monitoring,atrof-muhit,yer osti suvlari,suv namunalari,gidrobiologik kuzatishlar,zondlash.
Inson omilining tabiiy atrof-muqitga ta`siri (antropoten omil) borgan sari kuchayib borayotganligini e`tiborga olib, maxsus kuzatish tizimi tashkil qilish zarurati vujudga keldi. Mazkur kuzatishlar natijasida to`plangan ma`lumotlar tabiiy atrof-muqitda yuz berayotgan o`zgarishlarni baholash va tegishli xulosalar chiqarishga imkon berishi nazarda tutiladi.Aslida "monitoring" atamasi inglizcha so`z bo`lib, u "kuzatish", "nazorat qilish" ma`nosini bildiradi. Lekin oxirgi yillarda mazkur atamaning luqaviy ma`nosi juda keng miqyosda qo`llanila boshlandi. Hozirgi vaqtda "monitoring'" deganda, "atrof-muqxitni kuzatish", "nazorat qilish", "uning holatini boshqarish", va "tabiiy muhit holatini bashorat qilish" tushuniladi.Respublikamizda tabiiy muhit monitoringi vazifalarini O`zbekiston Respublikasi gidrometeriologiya Bosh boshqarmasi, Davlat o`rmon xo`jaligi, qishloq va suv xo`jaligi vazirligi, Geologiya davlat qo`mitasi, Soqliqni saqlash vazirligi va shunga o`xshagan davlat muassasalari bajaradi.Ekologik monitoring kuzatishlari belgilangan muayyan joylarda tabiiy muqitning inson tomonidan ifloslanishi, buzilishi va boshqa jarayonlar bo`yicha amalga oshiriladi. Masalan, yer osti suvlarining ifdoslanishi 94 ob`ektlardagi 187 nuqtalarda ma`lum bir muddatlarda suv namunalari olib tekshiriladi. Ushbu namunalarning tarkibi (fenol va uning birikmalari, nitratlar, xlor va fosfor organik moddalar, oqir metallar, neft maqsulotlari, tuzlar va boshqalar) maxsus tajriba xonalarda taqlildan o`tkaziladi. Gidrobiologik kuzatishlar esa, 50 ta suv ob`ektlarida, 77 joy va 100 kesimda olib boriladi. Yoki yoqinlardan olinadigan namunalar bir necha meteorologik stantsiyalarda o`rganiladi. Olingan namunalarning tarkibi (sulfatlar, xloridlar, gidrokarbonatlar, nitratlar, kaliy, magniy, natriy. kaltsiy, ftoridlar va boshqa elementlarning mavjudligi) maxsus tajriba xonalarda aniqlanadi. yoki qor qoplamining ifloslanishi sanoati rivojlangan shaqarlarda 26 ta modda bo`yicha tekshiriladi. qavoning ifloslanishi esa, 34 shaharning 65 ta turg'un punktlarida kuzatiladi. Ifloslangan havodan olingan namunalarda 30 ta zararli aralashmalarning kontsentratsiyalari o`lchanadi. Yoki sug'oriladigan yerlarning nurlanish darajasi yilda 2 marotaba (1 aprel va 1 oktyabrda) aniqlanadi. Tuproq tarkibidagi tuz miqdorining o`zgarishi deyarli barcha xo`jaliklarda ma`lum joylarda kuzatib boriladi. Ushbu maydonlarda yer osti suvlarining chuqurligi, minerallashuv darajasi, tarkibi va ifloslanishi aniqlanadi. Baholarda zovur suvlarining minerallashuvi va ifloslanish darajasi ham ma`lum joylarda muntazam ravishda o`rganiladi.Tabiat komponentlari (havo, suv, tuproq va boshqalar)ning ifloslanishi, o`zgarishi va boshqa xususiyatlari bo`yicha ilmiy-texnik hisobotlar har yili muayyan dasturlar asosida respublika bo`yichа yoziladi va ular tegishli muassasalarga, shuningdek, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasiga yuboriladi.Ekologik monitoring natijalari asosan mamlakatda ekologik vaziyatni muntazam nazorat qilib turish, vujudga kelayotgan noqulay qolatlarning oldini olishga tayyorgarlik ko`rish, chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish va boshqa maqsadlar uchun zarurdir. Ekologik monitoring axborotlari va ma`lumotlari ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish, ular asosida ekologik vaziyatlar qolatining tadrijiy o`zgarishlarinи va turli kasalliklarning yillar davomida o`zgarishini taqlil qilish uchun darkor. Xususan qo`riqxonalarda olib boriladigan ekologik monitoringning amaliy aqamiyati beqiyos kattadir.Tabiatda antropogen taʼsir ko‘lami o‘sib borishi munosabati bilan ekologik monitoring o‘tkazishning dolzarbligi oshmoqda. Bu holda kosmik suratlardan foydalanish hududni to‘liq bir marttalik qamrab olishga imkon beradi va masofaviy usullar atrof-muhitni baholashni nafaqat alohida kuzatuv punktlari doirasida balki har qanday tanlangan joyda transport qulayligi va masofadan qatʼiy nazar amalga oshirishga imkon beradi,
Masofadan turib zondlash usullarining aniqligi amaldagi ekologik standartlar va qoidalar talablariga javob beradi va har xil tabiiy sharoit va sanoat faoliyati turlariga ega bo‘lgan hududni davriy kuzatuvlarini tashkil etishga imkon beradi.
Amalda hal qilinadigan kosmik atrof muhit monitoringi vazifalari qatorida quyidagilarni atash mumkin:
qattiq chiqindilarni saqlash uchun mavjud bo‘lgan vakolatli va noqonuniy saqlash joylarini, sanoat chiqindilarini, yangi paydo bo‘lgan chiqindixonalarni aniqlash ( turar joy, ishlab chiqarish binolari ichida, shuningdek asosiy aholi punktlarining bufer zonalarida) monitoringi;
yer osti boyliklaridan foydalanish infratuzilmasini (kesmalar, karerlar, radioaktiv chiqindilar saqlash joyi) monitoring qilish va xaritalash;
foydali qazilmalar qazib olish sohalaridagi salbiy jarayonlar dinamikasini o‘rganish (karst, yer qobig‘ini cho‘kishi, suv toshqini, botqoqlashish);
mahalliy foydali qazilmalarni qazib olish uchun ruxsat etilmagan joylarni aniqlash;
chiqindi suv va qishloq xo‘jaligi chiqindilari bilan ifloslangan tuproq joylarni aniqlash va xaritalash;
yerlarning tanazzulga uchrash jarayonlarini kuzatish (eroziya, sho‘rlanish, botqoqlanish, qishloq xo‘jaligi yerlarining ifloslanishi);
atrof muhitni rejalashtirish va loyihalashtirishni axborotlashtirish;
ekologik xavfli obyektlarni monitoringi (sanoat korxonalari, tog‘-kon qazish inshootlari, energetik va transport inshootlari);
neft ishlab chiqarish va tashish sohalarida neft va neft mahsulotlarining to‘kilgan joylarini aniqlash;
o‘rmon ekotizimlarining buzilish joylarini aniqlash (yoqib yuborilgan joylar, o‘lik o‘rmonzorlar, shamol esadigan joylar, o‘simliklarni qurib qolgan joylari, xasharotlar taʼsiri va boshqalar).
Xulosa:
Ekologik monitoring - bu nazoratchilarning butun majmuasi bo'lib, unga rahbarlik qilish kerak, qaysi mamlakatda kelajakda ham antropogen, ham tabiiy omillar ta'sirida prognozni qayta baholash va o'zgartirish zarur.Qoidaga ko'ra, har qanday hududda shunga o'xshash tekshiruvlar olib boriladi, ammo xizmatlar, agar ular band bo'lsa, turli bo'limlarga tegishli bo'lib, ularning faoliyati bir xil jihatga muvofiq muvofiqlashtirilmaydi. Shuning uchun, Dovkil monitoringi oldidan, birinchi vazifa bor: ekologik va davlat okrugiga tayinlash. Ma'lumotni tanlashda maydonning tajovuzkor trikotaji men vositaga aylanadi. Bundan tashqari, perekonatisya kerak, qanday ma'lumotlar, sizga kerak bo'lgan narsa, to'g'ri visnovki qilish uchun etarli.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Isroil Yu.A. Ekologiya va nazorat tabiiy vositaga aylanadi. - L.: Gidrometeozdat, 1979, - 376 b.
2.Isroil Yu.A. Global kuzatuv tizimi. Tabiiy muhitni bashorat qilish va baholash. Monitoring asoslari. - Meteorologiya va gidrologiya. 1974 yil No 7. - S.3-8.
3.Syutkin V.M. Ma'muriy hududning ekologik monitoringi (kontseptsiya, usullar, Kirov viloyati misolida amaliyot) - Kirov: VDPU, 1999. - 232 p.