|
8. Turkiston jadidlarining milliy g'oyasi nimadan iborat bo’lgan?
o’z fikringizni yozma bayon qiling.
II b o b. O’zbekiston mustabid tuzum iskanjasida (20-yillarning ikkinchi yarmi- 30-yillar)
20-§. O’zbekistondaGI IJTIMOIY-SIYOSIY HAYOT. MUSTABID HOKIMIYAT TIZIMINING
MUSTAHKAMLANISHI
Reja :
1.Mustabidlik apparatining yanada takomillashishi va kuchayishi.
2. 1937-yilgi O’zbekiston SSR Konstitutsiyasining qabul qilinishi
Ma'lumki, 1925-yil fevralida milliy-hududiy chegaralash o’tkazilganidan keyin o’zbe-kiston Sovetlarining I qurultoyi «O’zbekiston SSR tuzil-gani to’g’risidagi deklaratsiya»ni tasdiqladi. 1925-yil 13-may kuni SSSR Sovetlarining III qurultoyida o’zbe-kiston SSR Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi tar-kibiga qabul qilindi. Xalq komissarliklari va idoralari tuzildi. Ittifoq va respublika boshqaruv muassasalari bir xilda edi; qarorlar va asosiy masalalar, odatda, Markazda qabul qilinar va hal etilardi. Respublikaning davlat va xo’jalik apparatiga yordam berish va uni nazorat qilish uchun Markazdan vakillar yuborildi. VKP(b) tutgan yo'1 shu vakillar orqali amalga oshirildi. Biroq ular O’zbek tilini, xalqning rasm-rusmlari va odatlarini bilmas, mahalliy tartibning o’ziga xosligini inkor qilardilar.
o’rta Osiyo respublikalarining xalq xo’jaligi va ma-daniyati ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida 1923-yilda tashkil etilgan, O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi — CpeдaзЭKOCO 1926-yilda qayta tuzildi. 20-yillarda boshqa respublikalararo boshqaruv organlari: O’rta Osiyo suv xo’jaligi boshqarmasi (Cpeдaзводхоз), O’rta Osiyo Davlat plan qo’mitasi (Cpeдазгосплан), O’rta Osiyo Xalq xo’jaligi Oliy Kengashi, VTsSPS (Bсесоюзный центральный совет профессиональных союзов)
o’rta Osiyo byurosi, turli Ittifoq xalq komissarliklarining filiallari ham tashkil etildi.
O’zbekiston SSRda davlat hokimiyatining rasman qonun chiqaruvchi oliy organi Sovetlarning okrug va
rayon qurultoylari tomonidan saylanadigan vakillardan tarkib topadigan Sovetlar qurultoyi bo’ldi, respublika davlat boshqaruvining oliy organi esa Xalq Komissarlar Kengashi bo’lib qoldi.
O’zbekiston Kompartiyasining birinchi Ta'sis qurul-toyi 1925-yil 6—12-fevralda Buxoroda bo’lib o’tdi. Qurultoyda partiyani yot unsurlardan tozalash, guruh-bozlikni tugatish borasida tortishuvlar bo’ldi. Unda Vladimir Ivanov va Akmal Ikromov (1898—1938) O’zbekiston Kompartiyasining kotiblari qilib saylandi. Shu partiyaning II qurultoyida (1925-yil 22—30-noyabr), jumladan, yer islohoti, kooperativ harakat, sovet qurilishi to’g’risidagi ma'ruzalar tinglandi. Shu bilan birga, «yot unsurlar» (kommunistlarning muxoliflari, mulkdorlar va ularning tarafdorlari) yana bir karra qoralandi, saflarni yangidan tozalashga, guruhbozlar kurashini tugatishga da'vat etuvchi chaqiriqlar yangradi va hokazo.
Biroq, ayniqsa, milliy masala yuzasidan keskin mu-xoliflik kurashi davom etdi. O’zbekiston Kompar-tiyasining III (1927-yil) va IV (1929-yil) qurultoylarida bu masalalar muhim o’rin egallab keldi.
Qishloqda 1921-yildayoq yuzaga kelgan «Qo’shchi» ittifoqi ommaviy tashkilot bo’lib qoldi. 20-yillarning o’rtalarida uning saflarida qishloq ahlidan 160 ming nafarga yaqin kishi bor edi. «Qo’shchi» tashkiloti mahal-liy aholi manfaatlarini himoya qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Lekin uning faoliyatini paxtachilikni agro-texnika, irrigatsiya va melioratsiya asosida rivojlantirish, dehqonlarni traktorlar, kimyoviy o’g’itlardan foydala-nishga, yerni erta haydashga, almashlab ekishni joriy qi-lishga o’rgatishga qaratdilar.
20-yillarda boshqa ijtimoiy-siyosiy va jamoat tash-kilotlari: kasaba uyushmalari, komsomol, Osoaviaxim, turli ilmiy-texnik va ijodiy jamiyatlar ham faoliyat ko’rsatdi.
1927-yil martida O’zbekiston SSR Sovetlarning II qurultoyida Konstitutsiya qabul qilindi. Bu Konstitutsiya matnidagi O’zbekiston Sovet Respublikasi teng huquqli Ittifoq a'zosi sifatida SSSR tarkibidan chiqishi mumkin-ligi to’g’risidagi qoida shunchaki bir deklarasiyadan boshqa narsa emas edi.
Konstitutsiyada e'lon qilingan respublika mustaqilligi harqalay uning amalga oshishiga umid uyg’otardi. Eng muhim muammolardan biri kadrlar muammosi bo’lib qoldi. Chunki davlat hokimiyati va xo’jalik boshqaruvi muassasalaridagi milliy mutaxassislar soni juda kam edi.
Mahalliylashtirish aslida davlat va xo’jalik apparatiga keng jalb qilish, ish yuritishni mahalliy tillarda olib borishni talab etuvchi masala edi. Lekin amalda ish yuritish rus va O’zbek tillarida olib borildi, borgan sari rus tili ustun bo’la boshladi. Rusiyzabon aholi, ayniqsa, maktab o’qituvchilari va ta-labalarning o’zlari yashab turgan respublika tilini o’rga-nishi rasman shart qilib qo’yilgan bo’lsa ham, lekin bunga amal qilinmadi.
Arab yozuviga asoslangan qadimgi O’zbek yozuvini 1929-yili lotin alifbosi, 1940-yili esa kirill alifbosiga almashtirish ham milliy o’ziga xoslikni bo’g’ish bo’ldi. Bu narsa xalqning boy tarixiy o’tmishidan ajralib qolishiga olib keldi, ma'naviy izchillikka ziyon yetkazdi.
1930-yil oxirida hukumat qarori bilan respublika poytaxti Samarqanddan Toshkentga ko’chirildi.
Respublikaning ijtimoiy-siyosiy hayoti 30-yillarda sovet tartibotining mustahkamlanishi va shaxsga sig’inishning kuchayib borishi sharoitlarida o’tdi. Markaz va joylarda partiya byurokratlar apparati tobora kuchayib bordi.
Respublikaning butun ijtimoiy-siyosiy hayoti kom-munistik partiyaning qattiq nazorati ostida o’tardi. Bu juda murakkab va qiyin davr bo’ldi. 1929-yili o’tkazilgan tozalash natijasida partiya a'zolarining 15,6 foizi uning saflaridan chiqarildi; shu bilan birga, asosan aybsiz odamlar jabr tortdi.
Partiya o’zining rahbarlik rolini kuchayttrish maqsa-dida sovetlar, kasaba uyushmalari, komsomol va boshqa ommaviy tashkilotlarning ishini yangidan tuzishni amal-ga oshirdi. Yalpi jamoalashtirish amalga oshirilishi mu-nosabati bilan qishloq sovetlari va rayon ijroiya komitet-lariga muddatidan ilgari saylovlar o’tkazildi. Qishloq sovetlari kolxoz-sovxoz qurilishida, qishloqning siyosiy va xo’jalik hayotida partiya yo’lini amalga oshiradigan ijrochi organlarga aylanib bordi.
Korxona va xo’jaliklarda partkomlar, sex yacheykalari, guruhlari, boshlang’ich partiya tashkilotlarining tuzilishi, sovet organlari, kasaba uyushmasi, komsomol va boshqa jamoat tashkilotlari ustidan partiya rahbarlik rolining kuchayishi respublika ijtimoiy-siyosiy hayotini mafkuralashtirishning chuqurlashishiga olib keldi.
Maxsus maktablar va kurslar Markazning ko’rsat-malariga muvofiq partiya-sovet apparati kadrlarini tayyorlab berar edi. Respublika davlat mahkamalarining faoliyatini partiya organlari zo’r berib nazorat qilib bordi. Bu davrda sovetlarning vazifalari juda toraytirib qo’yildi. Ular amalda ko’pgina masalalarni hal qilishda mustaqillikdan mahrum bo’lib qoldilar.
1940-yili 600 ming nafardan ko’proq kishini o’z saflariga olgan kasaba uyushmalari qaytadan tuzilib, yiriklashtirildi. Respublika korxonalarida tuzilgan kasaba guruhlari o’zlarining tashkiliy ishlarini sexlar, brigadalar, smenalarga ko’chirib, ishlab chiqarishda ishchilar faol-ligini oshirishga har tomonlama harakat qildilar.
Komsomol ishini qaytadan tuzish ham sanoat-lashtirish va jamoalashtirishga doir partiya yo'1-yo'riq-larini amalga oshirishga qaratilgan edi. Korxonalarda
Do'stlaringiz bilan baham: | 
