|
Savol va topshiriqlar
1. Qayta qurishning mohiyati nimadan iborat edi?
2. Qayta qurish qanday bosqichlardan iborat bo’ldi?
3. Sovet jamiyatini demokratlashtirish nima uchun amalga oshmadi?
4. Qayta qurish nima uchun g'alaba qozonmadi?
5. O’zbekistondagi qayta qurish oqibatlari haqida maxsus jadval tuzing.
6. «O’zbek ishi», «Paxta ishi»ning mohiyati nimada?
419
62-§. XALQ MILLIY ONGINING o’SISHI. DEMOKRATIYA VA IJTIMOIY FAOLLIK
Milliy o’zlikni anglash ning mohiyati. 1985—1990-yillar O’zbek xal- qining milliy o’zligini angla-
shi, milliy ongining o’sishida juda muhim ahamiyatga ega. Qayta qurish siyosati jamiyat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotida jiddiy sifat o’zgarishlarini amalga oshirmagan, jamiyatning yangi mazmun jihatdan yangilanishini ta'minlamagan bo’lsa-da, biroq uning natijasida o’ziga xos milliy uyg’onish yuz berdi. Sovetlar davrida hukm surgan bolshevistik-kom-munistik ma'muriy-buyruqbozlik tizimi sobiq Ittifoqdagi har bir millat kabi O’zbek millatining ham ijtimoiy faol-ligidan manfaatdor emas edi. O’zbek xalqining qadimiy, ko’hna madaniyati, urf-odati, an'analarining boyligi va uning chuqur, mustahkam ildizi mavjudligi Markazdagi g’oyaviy maddohlarni cho’chitardi. Shuning uchun ham ular doim O’zbek xalqi tarixi, madaniyatini kamsitish yo’lini tutdilar.
Biroq, qayta qurish O’zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy voqea-hodisalarga jon kiritdi, jamiyat uyg’ondi, milliy o’zlik ustiga tashlangan pardalar olib tashlandi. 1985-yil-dan boshlangan jarayonlar eng avvalo mustaqillik to’g’risidagi g’oyalarning yana tiklanishi, shakllanishi uchun zamin yaratdi.
80-yillarning ikkinchi yarmida O’zbekistondagi ijti-moiy-siyosiy voqelik, xalq milliy ongining keskin ravish-da o’sishi jamiyat a'zolarining ijtimoiy faolligini oshirib yubordi. Xususan, akademik Erkin Yusupov (1928— 2003) publisistik maqolalarida Markaz o’yinlarini ochib berdi. Mazkur davr ayni paytda jamiyat a'zolarining ruhiy biqiqlikdan milliy-an'anaviy asoslarga qaytish davri sifatida ham izohlanadi. Milliy o’zlik, milliy ongning o’sishi dastavval milliy tarix, ma'naviyatni o’rganishga bo’lgan qiziqishning kuchayishida ko’rindi. Qayta qurish tufayli sodir bo’lgan ayrim erkinliklar, «temir parda»ning ko’tarilishi xalqimizning o’z tarixi, madaniyatini biroz bo’lsa-da, erkin o’rganishiga imkon yaratdi.
Avvalo, milliy-tarixiy merosimizni o’rganishga bo’lgan qiziqish o’sdi, u ijtimoiy ehtiyojga aylandi. Buning sabablari mavjud edi. Birinchidan, sovetlar hukmronligi davrida O’zbek milliy madaniyatini o’rga-nish turli yo’llar, siyosiy nayranglar bilan mumkin bo’lmadi, bunday harakat esa millatchilik sifatida baholandi.
Ikkinchidan, xalq mafkuraviy yakkahokimlik va siyosiy qo’rqitishlar tufayli milliy o’zligini anglash, mil-liy ongini o’stirishdan hadiksirardi. Shu tufayli ham 80-yillarning o’rtalarigacha xalqning milliy-an'anaviy asoslariga qaytishi amalda mumkin bo’lmadi.
80-yillar o’rtalaridan esa vaziyat o’zgardi. Diniy, mil-latchilik yorliqlari yopishtirilgan va o’rganishi taqiqlan-gan milliy xarakterdagi ijtimoiy-siyosiy, falsafiy voqea, hodisalar, allomalar faoliyatini tadqiq etishga biroz erkinlik berildi. Natijada islom dini, uning ahamiyati, so’fiylik, tasavvuf masalalariga oydinlik kiritila bosbJan-di. O'rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi, jadidchilik harakati, oktabr to’ntarishi, «bosmachilik» (istiqlolchilik), «Hujum» harakati, sovet davrining boshqa masalalari yangicha tafakkur asosida talqin etila boshlandi.
Mazkur davrda Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, Usmon Nosir, Shayxzoda va boshqalarning millatchilik-da, panislomizm va panturkizmda ayblanib, qatag’on qilinganliklarining tub sabablari ochib tashlandi. 30—40-yillar va 50-yillar boshlarida siyosiy qatag’on qilinib qatl etilgan va qamoqlarga tashlangan xalqimizning asl farzandlari oqlandi. «Chig’atoy gurungi», «Milliy itti-hod», «Milliy istiqlol», «Botir gapchilar» singari «aksilin-qilobiy guruh»lar vakillari aslida madaniyatimiz va tari-ximizning yetuk ziyolilari, millat gullari ekanliklari, istiqlol uchun jon fido qilganliklari malum bo’ldi. Birgina 1937—1939-yillar orasida ichki ishlar xodimlari tomonidan qamoqqa olinib otib tashlangan 6920 ta ziyo-lining qatag’on qismati o’rganildi, keyinchalik mamlaka-timiz siyosiy rahbariyatining sa'y-harakatlari bilan ular oqlandilar.
O’zbekistonda 80-yillar o’rtalaridan boshlangan ijti-moiy-siyosiy, ma'naviy-mafkuraviy uyg’onish sovetlar ma'muriy-buyruqbozlik tizimining salbiy, aksilinsoniy tomonlarini ochib tashladi.
Ayni paytda ta'kidlash lozimki, hech qanday real, ilmiy asosga ega bo’lmagan «qayta qurish» g’oyasi asosi-da amalga oshirishga harakat qilingan demokratiya siyosiy jihatdan cheklangan edi. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi, kommunistik mafkuraning yakkahokimligi sharoitida demokratik tartiblarni o’rnatish, qonun ustu-vorligiga erishish mumkin emasdi. Ma'muriy-buyruq-bozlik tizimi va demokratiya hech qachon bir-birini e'tirof etmaydigan tushunchalar edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
